خطاطی

آثار هنری به کار رفته در اماکن مذهبی علاوه بر کارکردهای سازه ای، هنری و تاریخی دارای کارکرد ارتباطی نیز هستند. گستردگی پیام ها، تنوع مخاطبان و تعدد هنرها در اماکن مذهبی، بر اهمیت این کارکرد افزوده است. تحلیل تاریخی کارکرد ارتباطی هنرهای به کار رفته در اماکن مذهبی، به کاربردی کردن قابلیت ارتباطی هنر و بالندگی بیشتر فرهنگ در جامعه کنونی می تواند کمک کند. این مقاله، بر آن است تا با رویکردی تاریخی و با تکیه بر هنرهایی چون معماری، خطاطی، تعزیه خوانی و شبیه-خوانی به گونه شناسی و آسیب شناسی کارکرد ارتباطی هنر در اماکن مذهبی شهر تهران در عصر قاجار بپردازد. تهران عصر قاجار، عرصه ی بروز و نمود اندیشه های نوظهور فکری و دینی و تنش های اجتماعی و سیاسی بوده است. این بررسی می تواند ما را در آسیب شناختی و بایستگی های کارکرد ارتباطی هنر در مکان های مذهبی یاری رساند.

انسان پیش از تاریخ، رفته رفته به این نتیجه رسیده است که می تواند پیام های خود را به وسیله نقاشی و تصاویر به دیگران منتقل سازد. این کار اولین قدم در پیدایش و تحول فن کتابت و خط نویسی شمرده می شود. در این پژوهش تلاش می شود تا با بررسی موردی چند نمونه از نشانه های نوشتاری بر اساس خطوط سنتی و مروری بر شیوه های بیان گرافیکی در هر مورد معیارهایی برای تجزیه و تحلیل و بررسی نشانه های نوشتاری شناسائی شوند تا از این طریق امکان آموزش تخصصی تر لوگوتایپ افزایش یافته و از سوی دیگر دری به نقد علمی و بحث تخصصی نشانه های نوشتاری گشوده شود. تنها در مقالاتی پراکنده و گاه با موضوعات دیگر مطالبی در مورد نشانه های نوشتاری فارسی آمده است که نسبت به وسعت و امکانات این حوزه از دانش گرافیک بسیار اندک است. در پایان نامه های دانشجویی نیز که به لوگوتایپ اختصاص دارند کمتر می توان به شیوه ای علمی و کاربردی برای مطالعه لوگوتایپ دست یافت و بیشتر موارد را پژوهش های تاریخی تشکیل می دهند. نشانه های نوشتاری بر اساس خطوط سنتی به نشانه هایی اطلاق می شود که در طراحی آن ها خوشنویسی و خطاطی سهم عمده ای دارد و دانستن این عامل از اهمیت بالایی برخوردار است. در حقیقت هنرمند طراح از هنر خوشنویسی و گرافیک، در طراحی یک خط نشانه استفاده می کند. البته تسلط کامل بر قوائد خوشنویسی و خطاطی و وقوف و شناخت مبانی سواد بصری و نوشتاری از ملزومات این امر به شمار می آید. استفاده از خوشنویسی برای طراحی یک نشانه، حالات گوناگونی دارد که با ذکر مثال به این اقسام می پردازیم.

امیرتیمور گورکانی پس از تسلط بر ماوراءالنهر،نخبگان هنر را از مناطق متصرفه به پایتخت خود در سمرقند دعوت نمود. در ادامه نوادگان تیمور که به هنرها از جمله خوشنویسی علاقه ی زیادی داشتند؛جمع کثیری از خوشنویسان را در هرات گرد آوردند و مکتب هنری هرات را به سرحد کمال رساندند. خوشنویسی در عصر گورکانیان هند با تأثیر از خوشنویسی تیموریان ونیز تلاش خطاطان وکاتبان بزرگ ایرانی ونیز دلبستگی وتعلق امپراتوران گورکانی به این هنر و حمایت آنها از هنرمندان، به اوج کمال رسید. تأثیر قلمکاری ایرانی در قلمکارسازی هندی به وضوح دیده می شود و در دوره ی صفویه به هندوستان صادر می شد. هندیها در صنایع دستی وفنون بومی وتولیدات و منسوجات از طرحهای ایرانی استفاده می کردند. در عرصه ی صنایع دستی و فرش، همایون شاه چند فرشباف ایرانی را با خود به هندوستان برد، ایرانیان مهاجر، هنرفرشبافی را به هندوها آموزش میدادند.

در این مقاله کوشش شده تا عوامل و زمینه های شکل دهنده به خطاطی اسلامی و نحوه پیکریابیِ حروف و ترکیبات از خلال زمینه های اجتماعی، متون تاریخی و سنگ نوشته های قرن اول هجری، شناسایی و تبیین شود. طبق روایت های غالب در پژوهش های غربی منشأ خط عربی به پیش از اسلام برمی گردد، و در شکل حروف از نبطی و در ساختار خطاطانه از سریانی گرفته شده است. این در حالی است که اختلافات طرح شده در قرن نخست اسلامی، مهمترین محل و محمل شکل دهی به خطاطی بوده و مسائل اختلافی در بدو اسلام، به خصوص در مورد قرآن، نیازمند راهکارهایی برای حل وفصل بوده اند که از دل آنها بخش مهمی از علوم، قواعد و قوانین اسلامی شکل گرفته است. خطاطی اسلامی، مبتنی بر چنین ضرورتی، در پی رفع مدون و نظام مندِ اختلافات ناشی از تفسیر، تأویل، جمع، قرائت و اعجامِ مصاحف شکل گرفته است. اعجام به عنوان علمی برای رفع شبهه و خطا، برخلاف آنچه عموماً بیان شده است، تنها شامل زیروزبر/نقطه گذاری نمی شده و شکل حروف و کلمات را نیز در نظر می گرفته است. اعجام در رسم الخط، در یک سیر تحول، در تکامل یافته ترین شکل خود، حروف را به منفردترین عناصر ممکن (مقوس، منتصب، منحن و منسطح) تجزیه کرده و سپس برای این عناصر شکل و اندازه ثابتی تعیین و نهایتاً حروف را در ترکیب مجدد این عناصرِ پایه ای از یکدیگر متمایز کرده است. پس از این، حروف به شکلی مشابه تکرار شده و به شکلی منظم در متن جا می گیرند. خطاطی اسلامی در چنین ساختاری زاده شده و قوام و تداوم یافته است.   

با در نظرگرفتن جایگاه معماری و به خصوص تزئینات آن ها به عنوان عاملی عینی که نشان دهنده ی شیوه تفکر مردمان آن زمان، نوع اعتقادات و سبک زندگی هر دوره می باشد این نگرش را می توان در مسجد و کلیسا که کارکردی فراتر از زیباسازی بنا و همچنین نوع اعتقاداتی که داشته اند نمود پیدا می کند. حال با توجه به جایگاه ویژه ی این بناهای مذهبی در حاکمیت ها بر اساس تفکر دینی، و بیان داشتن این نکته که حاکمیت دینی کلیسا در اروپا، دوران گوتیک را در بر می گیرد و یکی از اوج های حاکمیت دینی در ایران، دوره معماری ایلخانی می باشد. روش تحقیق به ش یوه توصیفی تحلیلی و استدلالی منطقی با رویکرد تطبیقی می باشد. در ابتدا مبانی و تفاوت های فکری مرتبط با تزیینات در مس جد و کلیس ا مطرح می شود و در نهایت با بررسی تطبیقی مس اجد و کلیسا به تحلیل معنایی نقش تزیینات پرداخته می شود. نتایج نشان می دهد که مبانی تأثیرگذار بر هنر و معماری و عوامل شکل دهنده بر چند قسمت تقسیم می شود: دلایل فنی : که با ابزار، ادوات و پیشرفت های علمی و فنی هر دوره ارتباط دارد. دومین دلیل آن منشی می باشد: که با فضائل اخلاقی متولیان اثر می باشد که با هنرمند و معمار پیوند دارد. دلایل که با رفتارهای تأثیر میپذیرد و بر آنها تأثیر میگذارد. بنابراین تاثیرگذاری پیشینه تفکری شرقی و غربی؛ تفکرات دینی و بحث زیبایی شناسی؛ عواملی شرح داده شده است. که مبین تفکرات، اعتقادات، باورهای دینی، شیوه زندگی و ادراکات مردمان هر دوره نسبت به آموزه های دینی، خدا و کتب مقدس می باشد.

در این مقاله تلاش شده است با رویکرد جامعه شناسی هنر نگاهی به عناصر شیعی در هنرهای متفاوت ایرانی اسلامی افکنده شود و تاریخ و نحوه ی ظهور آنها و نیز عوامل اجتماعی موثر بر این ظهور مطالعه شود. یافته های مقاله نشان می دهد به تناسب نوع حکومت های اسلامی، اعم از شیعی و غیر شیعی در دوره های گوناگون، شیوه نمایش عناصر شیعی در هنر تغییر کرده است. هنگامی که شیعیان دچار محدودیت بودند این عناصر کمتر بوده و هنگامی که خود حکومت را به دست گرفته اند، این عناصر افزایش داشته اند. مقاله با تکیه بر عناصر محتوایی هنر شیعی نشان می دهد که چگونه باورها و آموزه های مذهب شیعه در هنر آن، به خصوص معماری و کتیبه نگاری، متجلی شده است. در پایان پیشنهاد می شود برای شناخت هنر شیعی یا هنر ملهم از شیعه، هم هنرهای رسمی و هم هنرهای مردمی و عامه پسند شیعی بررسی شود.

خطاطی یکی از هنرهایی بود که بعد از ورود اسلام به ایران با خط کوفی شروع شده و کم کم با انشعاب آن خط های دیگری نیز به وجود آمد که امروزه آثار زیادی از این خط ها در موزه های دولتی و شخصی به صورت آثاری با ارزش وجود دارد. آنچه در این میان مهم است نقش تاریخی خط و خطاطی است که در آموزش و یادگیری علم تاریخ مهم است. با توجه به اینکه امروزه خط و خطاطی نقش مهمی در کتاب ها و نامه ها و اسناد دارد توجه به آن لازم و ضروری است. خط و خطاطی با اینکه خود دارای تاریخچه ای بس مهم و معتبر است اما در این پژوهش سعی بر این شده است از منظر یادگیری که این هنر بر آموزش علم تاریخ برای دوست داران این علم مهم است نشان داده شود دارد و از این منظر مورد بررسی قرار گیرد.