سید مصطفی تقوی مقدم

پرداختن انتقادی به موضوع «خلقیات ایرانیان» درقالب داستان، سفرنامه و... همواره از جمله موضوعات پرمخاطب و پرمناقشه بوده است. در این میان، کتابِ «سازگاری ایرانی» نوشته مهدی بازرگان به جهت قرارگرفتن در حدِ واسطی از آثارِ دوره قاجار(نوعاً سفرنامه)، با شمارِ قابل توجهی از متون عموماً جامعه شناسانه ی سال های اخیر، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. رویکردِ نوآورانه ی کتاب و تاثیر آن بر خوانش انتقادی و خویش کاوی ایرانیان، از نکات برجسته و پرسش برانگیز کتاب بوده، که در نسبت با متون مشابه در قبل و بعد آن و در سنجش با دوره های مختلفِ اندیشه ورزی خودِ بازرگان، حایز اهمیت است. سوال محوری مقاله، این است که آیا کتابِ «سازگاری ایرانی» (که به دشوارگی و بحث برانگیز بودنِ خلقیات ایرانیان می پردازد)؛ قابلیت طرح بعنوان نظریه ای نوآورانه و در پاسخ به یک بحرانِ واقعی-اجتماعی را دارد؟ برای یافتن پاسخ این سؤال، از روشِ تفسیرِ مؤلف محور(قصدگرا)ی «کوئنتین اسکینر» و چارچوب نظری «توماس اسپریگنز» کمک گرفته خواهد شد. تا هدفِ محوری تحقیق (یعنی فهمِ میزانِ آغازگری و جایگاه اندیشه ورزی بازرگان، در نسبت با سبکِ خلقیات شناسی ایرانیان) هرچه بهتر آشکار شود. یافته ها و نتایج این تحقیق نشان می دهد که ایده ی بازرگان در خُرده گیری از روحیه و خلقیات ایرانی با وجود تمام نقدهای وارد بر آن، همچنان منشاء الهام یا در راستای کنش علمی دیگر نظریه پردازان بوده است.

در باب سرشت، ماهیت و همچنین کارکرد مفاهیمی همچون «حق» و «تکلیف» در طول تاریخ تأملات نظری زیادی صورت گرفته است. این دو مفهوم در بطن معنایی خود نشانی از اجتماعی بودن بشر دارند. هدف مقاله حاضر بررسی تطبیقی رویکرد کانت و مطهری در باب نسبت حق و تکلیف است. حاصل این بررسی که با روش هرمنوتیک مولف محور انجام یافت نشان می دهد که هر دو متفکر در زمینه های تاریخی نسبتا مشابهی یعنی دوره روشنگری و انقلاب اسلامی ایران مباحثی قابل تامل مرتبط با حق و تکلیف در آرای خود انعکاس داده اند. کانت تلاش می کند تا با اتکا برعقل خودبنیاد و بسط مفهوم عقلانیت و اولویت دادن به مقوله حق، مسئله تکلیف را نیز تعریف کند، اما مطهری با بهره گیری از دو نیروی عقل و آموزه های دینی این دو مقوله را به شکل توامان و متوازن مطرح می کند. با این حال، دستاوردهای کانت در زمینه تعریف مقولاتی چون آزادیبه مثابه حق و نسبت آن با امر مطلق زمینه ای مهم است که بسیاری از متفکران غربی و شرقی ازجمله مطهری از آن تأثیر پذیرفته اند.

این نوشته در پی پاسخ به این پرسش است که رهبری در ثبات و بی ثباتی و تحقق یا عدم تحقق اهداف انقلاب در مرحله پس از پیروزی انقلاب های فرانسه و ایران چه نقشی داشت؟فرضیه تحقیق این است که تفاوت الگوی رهبری در انقلاب فرانسه با انقلاب اسلامی موجب شد تا در مرحله بعد از پیروزی، اولی پس از دو دهه بحران و بی ثباتی، به ترمیدور بینجامد و دومی در مدت یک سال و اندی به استقرار ارکان نظام سیاسی بر مبنای اهداف اعلام شده انقلاب و استمرار آن موفق شود. برای اثبات فرضیه بالا، ابتدا به اهمیت عامل رهبری در انقلاب ها اشاره می شود. پس از آن به ترتیب، در مورد تحولات پس از پیروزی انقلاب های فرانسه و ایران بحث می شود. سپس الگو و کارکرد رهبری در دو انقلاب یادشده تحلیل و سرانجام اثبات فرضیه مقاله استنتاج می شود.