درخت حوزه‌های تخصصی

اصل آن است که سخن مطابق مقتضاى ظاهر آورده شود یعنى، مثلأ در مقام خبر، جملا خبرى و در مقام طلب، جملة انشائی بکار رود، ولى کاهى اسبابى بلاغى، گوینده بلیغ را وادار مىکندکه از این قاعده خارج شده و بر خلاف مقتضاى ظاهر سخن بگوید، این را اصطلاحأ خروج کلام از مقتضاى ظاهر مى نامند. نگارنده در این مقاله به سبب اهمیت موضوع، کوشیده است موارد خروج کلام از مقتضاى ظاهر را به طور مفصل مورد بحث و بررسى قرار داده و فایده هر یک را ذکرکند. اهم مسائل این پژوهش عبارتند از: ا) نهادن خبر در جاى انشاء2) نهادن انشاء در جاى خبر 3) نهادن ضمیر به جاى اسم ظاهر 4) نهادن اسم ظاهر به جاى ضمیره) نهادن مفرد به جاى مثنى 6) نهادن مفرد به جاى جمع 7) نهادن مثنى به جاى مفرد 8) نهادن مثنى به جاى جمع 9) نهادن جمع به جاى مفرد 10) نهادن جمع به جاى مثنى 11) نهادن ماضى به جاى مستقبل 12) نهادن مستقبل به جاى ماضى 13) نهادن اسم فاعل یا اسم مفعول به جاى مستقبل 14) التفات 15) تغلیب 16) قلب.

مقاله حاضر به بررسی چگونگی پیدایش نشانه نکره در زبان فارسی می پردازد . این بررسی نشان می دهد چگونه عدد یک به تدریج از دوره باستان به این سو به صورت نشانه نکره به کار رفته است . به نظر می رسد پیدایش نشانه نکرده در دوره میانه ، حاصل ساختهایی باشد که در آنها عدد یک پس از معدود مفرد قابل شمارش به کار رفته است و با تعمیم به اسمهای مفرد غیر قابل شمارش و اسمهای جمع به نشانه نکره تبدیل شده است.

ترجمان‌‌البلاغه به عنوان نخستین کتاب منثور فارسی در حوزه‌های نقد ادبی و بلاغت، نقشی یگانه و ممتاز در تأسیس و تحلیل این مباحث و موضوعات دارد. رادویانی با نوشتن این کتاب، هم نخستین سنگ بنای مباحث ادبی را به نثر گذاشت و هم مجموعه دیدگاه‌ها و اندیشه‌های رایج در حوزه مسائل زیباشناختی شعر را که غالباً‌ به زبان عربی بود، وارد زبان فارسی و فرهنگ ایرانی کرد و تا حدودی آن مقوله‌ها را بومی ساخت. ضمن آن که با خلق این اثر گام مهمی در علمی ساختن نثر فارسی نیز برداشت و زمینه را برای طرح وسیع‌تر این مقوله‌ها ـ در این زبان ـ آماده ساخت و موجی نو در میان متفکران و صاحب‌نظران ادبی‌ ـ از جمله رشید و طواط و متابعان او ـ در انداخت و تا قرن‌ها بعد این موضوعات را از اشتغالات ذهنی و قلمی اندیشه‌ورزان و دوستداران ادبیات ساخت. ترجمان‌البلاغه، علاوه بر نقش ممتازی که در آغازگری و پیوند مباحث فرهنگی و ادبی داشت، خود نیز بسیاری دیدگاه‌ها و آراء تازه در زمینه نقد و بلاغت و بدیع مطرح کرد و گهگاه به نقد عملی و حتی ساختاری فکر و شعر روزگار خود پرداخت و نکته‌هایی تازه و راهگشا را هدیه ‌ارباب معرفت کرد. هدف این مقاله، افزون بر تبیین جایگاه ترجمان‌البلاغه در فرهنگ و ادب ایران ـ که پیش از آن استاد مرحوم احمد آتش بخشی از آنها را مطرح ساخته بودند و بخش مهمی را هم به میان نیاورده بودند ـ بررسی دقیق و استنادی دیدگاه‌ها و اندیشه‌های رادویانی در باب شعر و ارکان سازنده آن و نیز مسأله ساخت و صورت و معنا در شعر است. ضمن آن که کل کتاب ترجمان‌البلاغه هم به صورتی یکپارچه و مرتبط، مورد نقد و تحلیل دقیق ساختاری و تطبیقی قرار گرفته است و خاستگاه، نوع نگاه، شیوه‌های تحلیل صنایع ادبی و ضعف و قوت‌های رادویانی هم مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

پیوند شعر اخوان با زبان و ادب کهنسال فارسی و استفاده از واژه ها و ترکیبات و عبارات آن زبان که به صورت متنوع و پراکنده در اشعار او مشهود است، یکی از تمهیدات شاعرانه او است که به زبانش شکل و نمایی حماسی و با صلابت بخشیده است. این تمهید که یکی از شیوه های آشنایی زدایی با عناصر گذشته (آرکاییک) زبان و معروف به باستان گرایی یا کهن گرایی است، از ویژگی های مهم شعر اخوان است. در مقاله حاضر در محدوده واژگان به بررسی و توصیف عناصری از اشعار اخوان می پردازیم که رنگ و بوی کهن دارد و موجب برجستگی زبان شعر او شده است. نتیجه تحقیق نشان می دهد که کهن گرایی واژگانی اخوان به دو بخش عمده قابل تقسیم است: بخش اول مربوط به واژگانی است که امروزه کاربرد ندارد یا به ندرت به کار می رود و شامل واژگان عام، اصطلاحات اساطیری و اصطلاحات مربوط به علوم و فنون مختلف از قبیل اصطلاحات علم طب، موسیقی و غیره است. بخش دوم واژگانی است که به شیوه کهن تغییرات آوایی همچون تخفیف، تشدید، ابدال و قلب در آنها ایجاد شده است.

فرهنگ عامّه، از رایج ترین اموری است که در ذهن و جان جامعه ریشه گسترانده است.اعتقاد به برخی از باورها، از گذشته های دور، با زندگی مردم آمیخته است؛ که با واکاوی آنها، بسیاری از ناگفته ها بازگو میشود و تفسیر و تحلیل جنبه های اجتماعی و روان شناختی آنها نیز بایسته مینماید در این مقاله، فرهنگ مردم، پیشینة نگاه علمی به آن و به خرافه، به عنوان یکی از جنبه های فرهنگ مردم به اجمال بررسی میشود. بعد از آن، بازتاب باورهای خرافی در یکی از آثار برجستة نثر فنّی ـ مرزبان نامه ـ با هدف آگاهی از نوع باورهای خرافی مردم همروزگار مؤلف، از سویی و فهم بهتر و درست تر متن، تبیین آنها و کوشش درجهت یافتن پیشینة آنها، از سوی دیگر مدّ نظر قرار میگیرد. هرچند تنگی مجال باعث شد تجزیه و تحلیل های مربوط به پیشینة باورهای خرافی موجود در کتاب، کم رنگ شود و تقسیم بندی آنها که در ابتدا قرار بود براساس جدولی مبتنی بر پیشینه های قطعی و احتمالی آنها صورت بگیرد، به همان سبک و سیاقی درآمد که نخستین بار صادق هدایت بر آن آگاهیمان داده بود.

وزن شعر فارسی بر پایه نظم بخش ها یا هجاهاست. هر گاه شاعر به جای دو هجای کوتاه، یک هجای بلند بیاورد، از اختیار تسکین یا سکته بهره گرفته است. سکته نیز در آغاز مصراع، در همه جای مصراع، به کار می رود. سکته، به ویژه در وسط مصراع در تغییر آهنگ شعر، بسیار موثر است. در این پژوهش به اثبات رسیده که میزان سکته عروضی وسط مصراع در غزل های خاقانی نسبت به غزلهای انوری، پنج برابر است، زیرا: 1. زبان غزل های انوری، ساده تر است و بیشتر از وزن های کوتاه بهره گرفته است؛ در حالی که زبان غزل های خاقانی، سنگین تر است و بیشتر از وزن های متوسط، بلند و متناوب الارکان سود جسته است؛ 2. انوری در زندگی، روحیه ای شادتر از خاقانی داشته است؛ 3. تخلص (لقب شاعری) خاقانی و لزوم ذکر آن در پایان غزل نیز یکی از عوامل کثرت سکته در غزل های اوست.

شوهر اهوخانم، بلندترین رمان فارسی واثر پراوازه علی محمّد افغانی است. وجود نشانه ها و ویژگی های گوناگون مکتبهای ادبی اروپایی و افزونی برخی از انها، نشانگر تاثّر احتمالی نویسنده از اصول و جنبه های مختلف ان کتبهاست.کثرت نشانه ها و جنبه های رئالیستی در این رمان بلند،گویای ان است که سبک و شیوه غالب نویسنده در پرداخت عناصر داستان، رئالیستی است. موفّقیّت نویسنده در انطباق داستان، ماجراها و شخصیّتها با اصول مکتب رئالیسم ،در جای جای رمان مشهود است. نویسنده با ساختن شخصیّتها و بیان نسبتا دقیق واقعیّات اجتماعی، ایینه تمام نمایی را فرا روی خواننده می نهد تا بدان وسیله به معضلات جامعه خویش بنگرد. با وجود فراوانی عناصر رئالیستی، برخی از جنبه های دیگر مکتبها بویژه جنبه های رمانتیک در این رمان بلند، با ان عناصر در کشاکش است؛ از جمله: فلسفه بافی بعضی از شخصیّتها،وصفهای مبالغه امیز رمانتیک، پرداختن به تخیّلات، اندیشه های ایدالیستی و...که این رمان بلند را از وجه غالب پرداخت رئالیستی ان دور می کند

حسین پژمان بختیاری (1353-1297) یکی از شاعران سنت‌گرای رمانتیک است که اشعارش را با توجه به الگوهای زیباشناختی شعر کهن ایران سروده است. چنان‌که می‌دانیم شعر سنتی با قالب‌های متنوع خود پس از نوگرایی‌های دوران معاصر، به حیات خود ادامه داده و شاعران نسبتاً برجسته‌ای نیز به فرهنگ و هنر معاصر معرفی کرده است. پژمان بختیاری در ردیف شاعرانی مانند رعدی آذرخشی، رهی معیری، امیری فیروزکوهی، وحید دستجردی و بدیع‌الزمان فروزانفر قرار می‌گیرد. او از جمله شاعران معاصر است که تاکنون بررسی دقیقی در مورد شعرش صورت نگرفته است. مقاله حاضر عنصر موسیقی و تخیل را در دیوان اشعار وی تبیین و تحلیل کرده و به این نتیجه رسیده است که از میان عوامل اصلی شعر؛ یعنی زبان، موسیقی و تخیل، در آثار این شاعر موسیقی برتری چشمگیری‌ دارد.

امروز بیشترین بخش آگاهی‏های ما از شعر کلاسیک به مسائل فکری و برخی از ظرایف هنری مربوط است که در کتب مربوط به نقد فنی و جمال‏شناسی شعر مورد تأکید قرارگرفته است. یکی از نکات ظریفی که در ادب فارسی و در شعر عهد صفوی، خصوصاً شعر صائب تبریزی، کمتر به آن پرداخته شده است، بررسی تصاویر و مفاهیم متناقض‏نما است. مباحث فرا عقلی و عرفانی، بیان عاشقانه، نکته سنجی و خیال‏پردازی، وصف ذات اقدس الهی، وضع سیاسی و اجتماعی روزگار و فرهنگ عامه، از مهمترین اسباب رواج این شگرد هنری در شعر صائب‏اند. در میان اقسام تصاویر و مفاهیم متناقض‏نمای شعر او، پارادوکس‏های مبتنی بر تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه، بیش از پارادوکس‏های معنوی جلوه‏گر است؛ چرا که میدان هنرنمایی و آشنایی‏زدایی شاعر بیشتر در حوزه لفظ است و متناقض‏نماها لفظی بهترین وسیله برای تحقق این امر به حساب می‏آید. این مقاله سعی دارد با بحث درباره عوامل ظهور گسترده این شگرد هنری، به بررسی گونه‏های متعدد متناقض‏نما اعم از لفظی و معنوی در شعر صائب بپردازد.