درخت حوزه‌های تخصصی

منشأ و خاستگاه کرل در دههء 1980 به احساس نیازی برمی‌گردد که اعضای آن برای اشتراک رکوردهای فهرست ماشین‌خوان داشتند. هدفی که تحقق آن عمدتاً با ایجاد و راه‌اندازی شبکهء جانت (1) آسان‌تر شد. بودجهء دریافتی از بنیاد ولفسان(2) وکمیتهء هدایای دانشگاهی, ایجاد یک پایگاه اطلاعاتی کنسرسیومی از رکوردهای فهرست‌ها را امکانپذیر کرد و این پایگاه از سال 1986 در دانشگاه منچستر مستقر شد. کرل در سال 1992 تبدیل به یک شرکت با مسئولیت محدود-با وضعیت حقوقی خیریه-شد و موقعیت خود را به عنوان فروشندهء واسطهء رکوردها-از طریق اُسی‌اِل‌سی(3)-تثبیت کرد و در سال 1993 از طریق ارائهء داده‌ها به طرح فالِت(4)-طرح بررسی کتابخانه‌های علمی-پژوهشی-به موضوعات گسترده‌تری در ارتباط با پشتیبانی پژوهشی پرداخت.   تغییرشکل‌پایگاه‌ اطلاعاتی کرل به‌ یکاُپَک(5) ملی با اعطای بودجهء ملی در طول سال‌های 5-1994 آغاز شد و –با افزایش تعداد اعضای کنسرسیوم به بیش از 20 عضو تا سال‌های 7-1996 -کرل مبادرت به طراحی یک برنامهء راهبردی نظام‌مند نمود تا از منابع و مواد پژوهشی عظیم موجود در نزد اعضا به سود کلیت جامعهء علمی و دانشگاهی بهره‌برداری نماید.

این پژوهش با هدف تجزیه و تحلیل استنادی مآخذ پایان‌نامه‌های فارغ‌التحصیلان حوزه علوم زمین موجود در مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران انجام یافته است. بدین منظور با استفاده از شیوهءشناخته‌شده کتاب‌سنجی و با کمک روش توصیفی-تحلیلی, مآخذ 310 پایان‌نامه کارشناسی ارشد موجود در مرکز که در مجموع شامل 18083 استناد بودند مورد بررسی قرار گرفت. پس از جمع‌آوری داده‌ها, استنادها براساس نوع, پوشش زمانی, زبان و محل نشر و با استفاده از روش‌های آماری چون دسته‌بندی داده‌ها بر حسب توزیع فراوانی, تعیین میانگین, نمودار و محاسبه نیم عمر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS10 و EXCELاستفاده گردید.

فهرستگان‌‌ها و فهرست‌های مشترک نشریه‌های ادواری, شرط اساسی قابل اجرا بودن برنامه‌های امانت بین‌کتابخانه‌ای و اشتراک منابع هستند. اُسی‌ال‌سی(1) -مرکزکتابخانه‌ای‌ رایانه‌ای‌ پیوسته - به ‌منظور دسترس‌پذیری بیش‌تر به اطلاعات جهان, کاهش هزینة فهرستنویسی, گسترش و توسعهء مجموعه, کنترل مستند, خدمات تبدیل گذشته‌نگر(2), کاهش هزینهء اطلاعات, دانش‌پژوهی, تحقیق و آموزش, فهرستگان جهان(3) (فهرستگان پیوستة اُسی‌ال‌سی) را به وجود آورده است.

بانک‌های‌ اطلاعاتی‌ فارسی‌، پیش‌ از آن‌ که‌ فرهنگستان‌ زبان‌ معیارهای‌ لازم‌ را برای‌کاربرد اصطلاحات‌ علمی‌ و رسم‌الخط فارسی‌ تعیین‌ کند شکل‌ گرفتند. مجریان‌بانک‌های‌ اطلاعاتی‌ و نمایه‌سازان‌، خواسته‌ یا ناخواسته‌ ـ با مسائل‌ واژه‌ گزینی‌ و جنبه‌هایی‌ از زبانشناسی‌ درگیر شدند. در کار واژه‌ گزینی‌، اطلاع‌‌رسانان‌ ـ به‌ لحاظ ماهیت‌ حرفه‌خود ـ واژه‌های‌ رایج‌ در جامعه‌ تولیدکنندگان‌ و استفاده‌ کنندگان‌ از اطلاعات‌ را مد نظردارند و خود را مجاز به‌ واژه‌سازی‌ و اعمال‌ سلیقه‌ نمی‌دانند. واژه‌های‌ تازه‌ ساخت‌ نیز تازمانی‌ که‌ در جامعه‌ مقبولیت‌ لازم‌ را به‌ دست‌ نیاورده‌ باشند و در مدارک‌ به‌ کرات‌ دیده ‌نشوند، در نظام‌های‌ ذخیره‌ و بازیابی‌ اطلاعات‌ یا ظاهر نمی‌شوند و یا میهمان‌ چندروزه‌اند. بخش‌ قابل‌ توجهی‌ از مشکلات‌ نمایه‌‌سازان‌ از رواج‌ و کاربرد واژه‌ ناشی‌ می‌شود.متخصصان‌ برای‌ یک‌ مفهوم‌ واحد اصطلاحات‌ متفاوت‌ به‌ کار می‌برند. حتی‌ متخصصانی‌که‌ در یک‌ رشته‌ و در یک‌ جامعه‌ کوچک‌ کار می‌کنند خود را ملزم‌ به‌ هماهنگی‌ در کاربرد واژه‌های‌ تخصصی‌ نمی‌بینند. به‌ علاوه‌ برای‌ بسیاری‌ از اصطلاح‌های‌ وارداتی‌ معادل‌های ‌متفاوت‌ در زبان‌ فارسی‌ وجود دارد که‌ در مواردی‌ همه‌، کم‌ و بیش‌، به‌ یک‌ اندازه‌ کاربرد دارند. این‌ گونه‌ مطالب‌ به‌ علاوه‌ مسائل‌ رسم‌الخط فارسی‌، آوانویسی اسامی‌ عناصر وترکیبات‌ شیمیائی‌، سرواژه‌ها و کوته‌‌نوشته‌ها سبب‌ شده‌ است‌ تا ذخیره‌ اطلاعات‌ به‌ زبان‌فارسی‌ با کندی‌ صورت‌ گیرد و جستجو و بازیابی‌ کارایی‌ مطلوب‌ را نداشته‌ باشد. در این‌ مقاله‌ سعی‌ خواهد شد نمونه‌ هایی‌ از تجربه‌های‌ واژه‌ گزینی‌ در ذخیره ‌اطلاعات‌ ارائه‌ شود تا با‌ توجه‌ به‌ آنها، شاهد تسریع‌ و تسهیل‌ ذخیره‌ و بازیابی ‌اطلاعات‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ باشیم‌.

صاحب‌نظران خبره شرکت‌کننده در این نشست مراتب تقدیر خود را از دولت ژاپن به خاطردعوت‌ به‌ حضور‌ درپروژه ‌«اس‌پی‌آی‌آی‌دی»[1]ابزار داشتند. بدون شک این حرکت و تبادل نظر با یکدیگر، دیدگاه آنان در مورد توسعه در دیگر مناطق را بهبود بخشیده است. با تجربه‌ای که آنان از این نشست کسب کردند توجه سیاستگذاران کشور خود را به اطلاعات و محتوای رقومی در راستای توسعهء کشورهایشان معطوف خواهند ساخت. براساس مطالعات میدانی و بحث و تبادل نظر دربارهء گزارش های ملی کشورها، واضع است که توسعهء جوامع بر پایهء دانش، امری پیچیده و روندی چندجانبه است. همانطور که در شکل زیر نمایش داده شده ، جنبه های این روند شامل اطلاعات (داده‌ها- اطلاعات ساخت‌ یافته و دانش)، فناوری ‌(سخت‌افزار، نرم‌افزار، ارتباطات)، سیستم‌ها‌ی‌ اطلاعاتی (افراد، فرایندها، مدیریت)، سازمان (راهبردها، استانداردها، سیاست‌ها، فرهنگ)، و محیط (اقتصادی، سیاسی، سازمانی، فرهنگی‌ اجتماعی، فنی) می‌شود.

از دههء 1950 تا امروز، کتابخانه‌ها بیش‌تر از هر زمان دیگری در طی تاریخ خود، دستخوش تغییرات سریع و عمیق شده‌اند. البته این تغییر به علت کاربرد رایانه و فناوری‌های مخابراتی پیش آمده است. فناوری، کلیه فعالیت‌های ما را در زمینه نگهداری رکوردها بهبود بخشیده و در ترویج اشتراک منابع بین کتابخانه‌ها بسیار موفق بوده است. کتابخانه بدون دیوار هم اکنون واقعیت پیدا کرده زیرا بسیاری از افراد، اکنون می‌توانند به فهرست‌هایی دست یابند که نمایشگر منابع موجود در یک کنسرسیوم کتابخانه‌ای است و حتّی در پاره‌ای موارد می‌توانند از راه دور به نام خود از کتابخانه‌های دیگر کتاب دریافت کنند یا فتوکپی مورد نیاز خود را درخواست نمایند؛ این مواد بعداً به طور مستقیم از طریق پیک، پست، یا به شیوه‌های الکترونیکی به دست آن‌ها می‌رسند. کتابخانه‌ها از جهت در اختیار قرار دادن پایگاه داده‌های الکترونیکی به صورت سی‌دی-ر‌ام، یا تسهیل در دستیابی شبکه‌ای به منابعی که موجودیت فیزیکی در کتابخانه ندارند، بسیار مفید بوده اند. بعضی از کتابخانه‌ها از این منابع برای ارائه خدمات‌آگاهی‌رسانی جاری(1) سفارشی‌به استفاده‌کنندگان خاص بهره گرفته‌اند. پیشرفته‌ترین کتابخانه‌ها از نظر فناوری، بیش‌تر تکنولوژی خود را به مراجعین راه دورمعطوف می‌کنند، که خدمات الکترونیکی دریافت می‌کنند ولی اصلاً لازم نیست شخصاً به کتابخانه مراجعه کنند. ظاهراً فناوری همه مشکلات را حل کرده و همه چیز در کتابخانه عالی است. آیا به راستی این گونه است؟

پیشرفت‌های شگفت‌آور در فناوری اطلاعات که امکان ذخیره، پردازش و انتقال بسیار سریع اطلاعات را فراهم کرده و همچنین گسترش روزافزون شبکه‌های رایانه‌ای پیوسته در خدمات اطلاع‌رسانی، «حق موءلف » و «مالکیت معنوی» آثار را در بحرانی جدی قرار داده است. این بحران دامنگیر تمامی عناصری که به نحوی در زنجیرهء اطلاعات درگیر هستند، خصوصاً عناصر اصلی زنجیرهء اطلاعات، یعنی موءلفان و پدیدآورندگان، ناشران، کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و استفاده‌کنندگان نهایی نیز شده است. روش‌های فنی در برخورد با این بحران که تمرکز شدیدی بر حفاظت از اطلاعات دارند، شکاف بین فقرای اطلاعاتی و اغنیای اطلاعاتی را عمیق‌تر خواهند کرد. لزوم توجه به مسائلی چون «استفادهء منصفانه» یا «برخورد منصفانه» به عنوان راهکاری برای برقراری تعادل بین حفاظت از اطلاعات و دسترسی به اطلاعات و همچنین تجدیدنظر در قوانین حق موءلف و سازگار‌کردن آن با نیازهای جدید، از مسائل دیگر حق موءلف در عصر رقومی است.

یماران بیمارستان و خانواده آن‌ها همواره جوینده اطلاعات بوده‌اند, اما همیشه نتوانسته‌اند اطلاعات پزشکی را با همان عمق و کیفیتی که فوراً و به راحتی برای متخصصان مراقبت‌های بهداشتی دسترس‌پذیر است بیابند. زمانی از ترس این‌که بیماران دچار سردرگمی و اشتباه شوند-یا شاید بدین علت که نیازی نبود که بیمار بداند و فقط باید پیروی نماید-نام داروها را بر روی بطری آن نمی‌نوشتند. در گذشته به کتابداران هشدار می‌دادند که اطلاعات, خدمات, و توصیه‌های پزشکی و حقوقی را فقط باید پزشکان و حقوق‌دانان ارائه کنند. کتابداران کتابخانه‌های عمومی فاقد منابع ضروری برای بازیابی اطلاعات دقیق و عمیق پزشکی بودند و از این‌که واسطهء جستجوی اطلاعات برای بیماران شوند ناراضی بودند.

ویژگی‌های خاص واژگان شیمی لزوم نگاهی تخصصی به نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی را دو چندان می‌کند. از آنجا که هم نمایه‌ساز و چکیده‌نویس شیمی و هم کاربر جوینده اطلاعات شیمی نیازمند زبان و محیط خاص ذخیره و جستجوی‌اطلاعات شیمی می‌باشند، اصطلاحنامه شیمی در این میان نقشی کلیدی را داراست. در این مقاله ابتدا به قسمتی از ویژگی‌های واژگان شیمی و سپس به برخی از فعالیت‌های انجام یافته و در حال انجام برای ایجاد اصطلاحنامه شیمی اشاره می‌شود.

برای جلوگیری از هزینه‌های فراوان خدمات فنی در کتابخانه‌ها استفاده از خدمات متمرکز تجویز می‌شود. کتابخانه‌های دانشگاه تهران هم برای پرهیز از دوباره‌کاریها و صرف هزینه و نیروی متخصص اضافی، لازم است در روند مجموعه‌سازی به اشتراک منابع و مجموعه اشتراکی توجه بیشتری داشته باشد. و در سازماندهی هم نظام متمرکز فهرستنویسی و رده‌بندی را اعمال کند تا بتواند از نیروها و منابع موجود استفاده بهینه به عمل آورد. اما انجام این تحول و تغییر روش در خدمات فنی نیازمند آگاهی از شرایط موجود این خدمات است. لذا پژوهش حاضر در نیمه دوم سال 1375 انجام گرفت که یافته آن به جدولهایی تبدیل و هدف مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و نتایج و پیشنهاداتی ارائه شده است.

این‌ پژوهش‌ با هدف‌ سنجش‌ میزان‌ حضور ایرانیان‌ در «نمایه‌نامة‌ استنادی‌ علوم‌» در سال‌های‌ 1993 تا 1997 اجرا شده‌ است‌ و تلاش‌ گردیده‌ در آن‌، تصویری‌ عینی‌ از فعالیتهای‌ علمی‌ در سطح‌ ایران‌ و جهان‌ ارائه‌ شود. برای‌ این‌ منظور تولید اطلاعات‌ علمی‌ ایرانیان‌ در قالب‌ مقالات‌ و در زمینه‌ علوم‌ پایه‌ از «نمایه‌نامة‌ استنادی‌ علوم‌» استخراج‌ شده‌ و وضعیت‌ ایران‌ با جهان‌ مقایسه‌ شده است‌.نتایج‌ به‌ دست‌ آمده‌ از این‌ پژوهش‌ نشان‌ می‌دهد یکد هم‌ درصد از تولید مقالات‌ علوم‌ پایة‌ جهان‌ به‌ ایران‌ اختصاص‌ دارد. بیش‌ از نیمی‌ از فعالیت‌های‌ علمی‌ ایرانیان‌ (8/52 درصد) در زمینة‌ تولید مقالات‌ علوم‌ پایه‌ بوده‌ است‌ که‌ از بین‌ رشته‌های‌ مختلف‌ علوم‌ پایه‌، رشت ة‌ شیمی‌ با داشتن‌ 23/55 درصد از کل‌ تولید مقالات‌ علوم‌ پایه‌، بیش‌ترین‌ تعداد مقالات‌ علوم‌ پایه‌ را به‌ خود اختصاص‌ می‌دهد. بعد از آن‌ به‌ ترتیب‌ 91/25 درصد مقالات‌ در زمینة‌ فیزیک‌، 29/12 درصد در زمینة‌ ریاضی‌، 99/4 درصد در زمینة‌ زیست‌شناسی‌ و 58/1 درصد زمین‌شناسی‌ می‌باشند. به‌ تفکیک‌ رشته‌های‌ علوم‌ پایه‌ سهم‌ ایران‌ در جهان‌، 14/0 درصد در شیمی‌، 087/0 درصد در فیزیک‌، 17/0 درصد در ریاضی‌، 02/0 درصد در زیست‌شناسی‌ و 063/0 درصد در زمین‌شناسی‌ می‌باشد.

ایجاد امکان‌ دسترسی‌ مستقیم‌ به‌ خدمات‌ کتابخانه‌ها و بهره‌مندی‌ از خدمات‌ آنها به‌ عنوان‌ روش‌ پیشنهادی‌ برای‌ تکمیل‌ روش‌ «امانت‌ بین‌ کتابخانه‌ها»، حدود پنج‌ سال‌ پیش‌ از سوی‌ مرکز اطلاعات‌ و مدارک‌ علمی‌ ایران‌ پیشنهاد و در قالب‌ «طرح‌ تعمیم‌ خدمات‌ کتابخانه‌های‌ تخصصی‌ به‌ افراد غیر عضو» طی‌ سال‌های‌77ـ1374 به‌ صورت‌ آزمایشی‌ به‌ مرحله‌ اجرا درآمد. بر اساس‌ این‌ طرح‌، افراد زیر پوشش‌ می‌توانستند با ارائة‌ کارت‌ عضویت‌ در طرح‌، به‌ کتابخانه‌ها مراجعه‌ و از کلیه‌ خدمات‌ آنها در محل‌ استفاده‌ کنند و در صورت‌ نیاز با ارائه‌ کارتی‌ به‌ نام‌ کارت‌ امانت‌، کتاب‌ مورد نیاز خود را برای‌ مدتی‌ به‌ امانت‌ گیرند. این‌ طرح‌ با زیر پوشش‌ قرار دادن‌ 190 کتابخانة‌ وابسته‌ به‌ 64 دانشگاه‌ و مؤسسة‌ پژوهشی‌ زیر پوشش‌ وزارت‌ فرهنگ‌ و آموزش‌ عالی‌، که‌ در مجموع‌ دارای‌212/391/5 جلد کتاب‌ بودند، تمهیداتی‌ را برای‌ دسترسی‌ مستقیم‌ حدود 772/36 دانشجوی‌ تحصیلات‌ تکمیلی‌ و 565/15 عضو هیئت‌ علمی‌ رسمی‌ و رسمی‌ آزمایشی‌ زیر پوشش‌ به‌ این‌ منابع‌ را فراهم‌ آورد که‌ در مجموع‌، در طول‌ اجرا ی‌ آزمایشی‌، 020/19 جلد کتاب‌ در سطح‌ 148 کتابخانه‌، 54 دانشگاه‌ و موسسة‌ پژوهشی‌ موجود در 31 شهر کشور توسط‌179/7 دانشجوی‌ تحصیلات‌ تکمیلی‌ و 520 عضو هیئت‌ علمی‌ مورد استفاده‌ قرار گرفتند. این‌ مقاله‌، به‌ بررسی‌ عملکرد این‌ طرح‌ در طول‌ اجرای‌ آن‌ با توجه‌ به‌ میزان‌ ارتباط‌ دانشگاه‌ها و موسسه‌های‌ پژوهشی‌ زیر پوشش‌ طرح‌ از نظر تبادل‌ کتاب‌ با یکدیگر با در نظر گرفتن‌ پراکندگی‌ آنها در سطح‌ شهرهای‌ کشور، گرایش‌ موضوعی‌ و زبان‌ کتاب‌های‌ مبادله‌ شده‌،تراکم‌ میزان‌ مبادلات‌ در ماه‌ها، فصل‌ها و سال‌های‌ مختلف‌ و میزان‌ خسارت‌های‌ وارد شده‌ در حین‌ اجرای‌ طرح‌ می‌پردازد. برای‌ سهولت‌ توصیف‌ و تحلیل‌ داده‌های‌ موجود در گزارش‌، از جدول‌ و نمودار نیز استفاده‌ شده‌ است‌.

در فهرست‌های‌ پیوسته‌، تجسس‌ بر اساس‌ کلیدواژه‌های‌ موضوعی‌، درصد قابل‌ توجهی‌ از جستجوها را به‌ خود اختصاص‌ می‌دهد و در مطالعات‌ مختلف‌ در این‌ ارتباط‌ بویژه‌ در آمریکا، این‌ درصد به‌ میزان‌ بیش‌ از 50% ذکر شده‌ است‌. به‌ لحاظ‌ اهمیت‌ تجسس‌ موضوعی‌ در نظام‌ فهرست‌ پیوسته‌ برای‌ جستجوکنندگان‌، تلاش‌های‌ زیادی‌ توسط‌ پژوهشگران‌ و طراحان‌ نظام‌ فهرست‌ پیوسته‌ برای‌ افزایش‌ کارآیی‌ نظام‌، و سهولت‌ تجسس‌های‌ موضوعی‌ صورت‌ پذیرفته‌ و در حال‌ انجام‌ است‌. در این‌ مقاله‌ بعد از ارائة‌ توصیفی‌ کوتاه‌ از تجسس‌ موضوعی‌، به‌ دانش‌ لازم‌ برای‌ تجسس‌ موضوعی‌ پرداخته‌ شده‌ است‌. ادامة‌ این‌ مقاله‌ نیز به‌ مسائل‌ کاربران‌ در هنگام‌ تجسس‌ موضوعی‌، بهینه‌سازی‌ ساختار فهرست‌ پیوسته‌، و استاندارد بازیابی‌ اطلاعات‌ یعنی‌ استاندارد «زِد 50/39» اختصاص‌ دارد.

بررسی‌ فنی‌ نرم‌افزارهای‌ مختلف‌ کتابخانه‌ای‌ نشان‌ می‌دهد که‌ سرویس‌ بازیابی‌ اطلاعات‌ در این‌ نرم‌افزارها به‌ صورت‌ بهینه‌ طراحی‌ و پیاده‌سازی‌ نشده‌اند. هدف‌ پژوهش‌ حاضر این‌ بوده‌ است‌ که‌ یک‌ سیستم‌ بازیابی‌ اطلاعات‌ بهینه‌ را تعریف‌ کند، راهنمایی‌ برای‌ طراحان‌ سیستم‌های‌ بازیابی‌ اطلاعات‌، محققان‌ و دانش‌پژوهان‌ این‌ سیستم‌ها را ارائه‌ دهد و ارزیابی‌ سیستم‌های‌ بازیابی‌ اطلاعات‌ را ممکن‌ سازد. در این‌ مقاله‌ به‌ موضوعات‌ زیر پرداخته‌ شده‌ است‌: امکانات‌ و قابلیتهای‌ سیستم‌های‌ بازیابی‌ اطلاعات‌ ، بازخورد در سیستم‌های‌ بازیابی‌ اطلاعات‌، نحوة‌ نمایش‌ اطلاعات‌ خروجی‌،ارزیابی‌ سیستم‌ بازیابی‌ اطلاعات‌،و نمایش‌ اطلاعات‌.

در این‌ پژوهش‌ اطلاعات‌ کمّی‌ و توصیفی‌ از امکانات‌ ارائة‌ خدمات‌ اطلاع‌ رسانی‌ در کتابخانه‌های‌ دانشگاه‌ تهران‌ از جمله‌ دستیابی‌ به‌ اطلاعات‌ منابع‌، و انواع‌ برگه‌دان‌ها، فهرست‌های‌ چاپی‌، پایانه‌های‌ رایانه‌ای‌، چگونگی‌ دستیابی‌ به‌ منابع‌، ساعات‌ کار کتابخانه‌ها، چگونگی‌ عضویت‌، وضعیت‌ امانت‌ از نظر تعداد عنوان‌ها و طول‌ مدت‌ امانت‌، انواع‌ امانت‌ و چگونگی‌ مبادلة‌ منابع‌ و اطلاعات‌ آن‌، گردآوری‌ شده‌ است‌. یافته‌های‌ پژوهش‌ به‌ جدولهایی‌ تبدیل‌ و با توجه‌ به‌ نظرات‌ صاحبنظران‌ کتابداری‌ مورد تجزیه‌ و تحلیل‌ قرار گرفته‌ و در نهایت‌ نتایج‌ و پیشنهادهایی‌ ارائه‌ شده‌ است‌.

کارآمد شدن‌ دانشجویان‌ در هر زمینه‌، چیزی‌ فراتر از آموخته‌های‌ نظری‌ کلاس‌ درس‌ را می‌طلبد و نتایج‌ مثبتی‌ که‌ از همپاشدن‌ علم‌ با عمل‌ حاصل‌ می‌شود بر هیچ‌کس‌ پوشیده‌ نیست‌. رشته‌ کتابداری‌ و اطلاع‌رسانی‌ نیز از این‌ قاعده‌ مستثنی‌ نیست‌. برنامة‌ کار عملی‌ که‌ برای‌ دانشجویان‌ این‌ رشته‌ در نظر گرفته‌ شده‌ همانند بسیاری‌ از دیگر رشته‌ها با عنوان‌ کارآموزی‌ و کارورزی‌ بیان‌ می‌شود. با بررسی‌های‌ انجام‌ شده‌ توسط‌ نویسندگان‌، به‌ نظر می‌رسد که‌ برای‌ انجام‌ یک‌ کارورزی‌ صحیح‌ و موثر عواملی‌ همچون‌ مدیریت‌، برنامه‌ریزی‌ صحیح‌، نوع‌ کار ارائه‌ شده‌ به‌ کارورز، میزان‌ اعتبار دورة‌ کارورزی‌، و حمایت‌های‌ جانبی‌ از کارورز دخیل‌ هستند.این‌ نوشته‌ در پی‌ آن‌ است‌ که‌ توجه‌ صاحبنظران‌ این‌ رشته‌ را در خصوص‌ استفادة‌ بهینه‌ از استعداد بالای‌ نیروی‌ دانشجویی‌ به‌ خود جلب‌ کند.

همه‌ ما در یک‌ «محیط‌ اطلاعاتی‌» زندگی‌ می‌کنیم‌. از بُعد جغرافیایی‌ این‌ محیط‌ شامل‌ محیط‌ اطلاعاتی‌ جامعه‌ عرب‌ می‌باشد. مطالعه‌ نشان‌ می‌دهد که‌ هیچ‌ نظام‌ مشخص‌ و مدون‌ اطلاعاتی‌ در این‌ محیط‌ دیده‌ نمی‌شود؛ از اطلاعات‌ تولید شده‌، میزان‌ آن‌، کیفیت‌ و شکل‌ آن‌ ، اطلاعات‌ کامل‌ و صحیحی‌ در دست‌ نیست‌؛ پژوهشگران‌ حوزه‌های‌ مختلف‌ شناسائی‌ نشده‌اند؛ موضوعات‌ اساسی‌ که‌ باید برروی‌ آن‌ها پژوهش‌ صورت‌ پذیرد اولویت‌بندی‌ نشده‌ و زیرساخت‌های‌ لازم‌ برای‌ تبادل‌ اطلاعات‌ فراهم‌ نشده‌اند. سیاست‌های‌ کلان‌ ملی‌، منطقه‌ای‌ و بین‌المللی‌ در ارتباط‌ با نظام‌های‌ اطلاع‌رسانی‌ طراحی‌ و طرح‌ریزی‌ نشده‌اند و شبکة‌ مناسبی‌ برای‌ ثبت‌ و ضبط‌ و تبادل‌ اطلاعات‌ به‌ وجود نیامده‌ است‌. در این‌ مطالعه‌ سعی‌ شده‌ است‌ شمای‌ کلی‌ این‌ محیط‌ تحت‌ مقولات‌ فناوری‌، نیروی‌انسانی‌ آموزش‌دیده‌ و متخصص‌، زیرساخت‌های‌ ارتباطی‌، مسایل‌ مربوط‌ به‌ فرهنگ‌ و توسعة‌ فرهنگی‌، عوامل‌ درون‌ محیطی‌ و برون‌ محیطی‌، مسایل‌ مربوط‌ به‌ بومی‌کردن‌ و درونی‌کردن‌ شبکه‌ها، ارتباط‌ دانشگاه‌ با جامعه‌، آموزش‌ و نظام‌های‌ اطلاع‌رسانی‌ ترسیم‌ شود.

کتابداران‌ مرجع‌ بیش‌ از پیش‌ به‌ این‌ نتیجه‌ می‌رسند که‌ خدمت‌ مرجع‌ ـ در نقش‌ اصلی‌ آن‌، یعنی‌ مساعدت‌ به‌ جویندگان‌ اطلاعات‌ در هنگام‌ ضرورت‌ ـ دچار مشکل‌ شده‌ است‌. تشخیص‌ روندی‌ که‌ موجب‌ این‌ بی‌ثباتی‌ می‌شود بتدریج‌ با سهولت‌ بیش‌تری‌ ممکن‌ می‌شود: 1. همگام‌ با افزایش‌ استفاده‌ از اینترنت‌ در جامعه‌، کتابخانه‌ها با کاهش‌ استفاده‌ از خدمات‌ میز مرجع‌ مواجه‌ می‌شوند. 2. بسیاری‌ از استفاده‌کنندگان‌ می‌گویند که‌ هر چه‌ می‌خواهند در اینترنت‌ می‌یابند، و در نتیجه‌ نیازی‌ به‌ کتابدار ندارند. 3. کتابداران‌ مرجع‌ قادر نیستند خود را با منابع‌ جدیدی‌ که‌ هر روزه‌ در اینترنت‌ ظاهر می‌شوند هماهنگ‌ کنند. 4. خدمات‌ تجاری‌ به‌ نحوی‌ پیگیر در جذب‌ جویندگان‌ اطلاعات‌ در محل‌ مورد نیاز آن‌ها کوشش‌ می‌کند و خدمات‌ اطلاع‌رسانی‌ رضایتبخشی‌ را به‌ آنان‌ ارائه‌ می‌دهد. ....

همه‌ ما در یک‌ «محیط‌ اطلاعاتی‌» زندگی‌ می‌کنیم‌. از بُعد جغرافیایی‌ این‌ محیط‌ شامل‌ محیط‌ اطلاعاتی‌ جامعه‌ عرب‌ می‌باشد. مطالعه‌ نشان‌ می‌دهد که‌ هیچ‌ نظام‌ مشخص‌ و مدون‌ اطلاعاتی‌ در این‌ محیط‌ دیده‌ نمی‌شود؛ از اطلاعات‌ تولید شده‌، میزان‌ آن‌، کیفیت‌ و شکل‌ آن‌ ، اطلاعات‌ کامل‌ و صحیحی‌ در دست‌ نیست‌؛ پژوهشگران‌ حوزه‌های‌ مختلف‌ شناسائی‌ نشده‌اند؛ موضوعات‌ اساسی‌ که‌ باید برروی‌ آن‌ها پژوهش‌ صورت‌ پذیرد اولویت‌بندی‌ نشده‌ و زیرساخت‌های‌ لازم‌ برای‌ تبادل‌ اطلاعات‌ فراهم‌ نشده‌اند. سیاست‌های‌ کلان‌ ملی‌، منطقه‌ای‌ و بین‌المللی‌ در ارتباط‌ با نظام‌های‌ اطلاع‌رسانی‌ طراحی‌ و طرح‌ریزی‌ نشده‌اند و شبکة‌ مناسبی‌ برای‌ ثبت‌ و ضبط‌ و تبادل‌ اطلاعات‌ به‌ وجود نیامده‌ است‌. در این‌ مطالعه‌ سعی‌ شده‌ است‌ شمای‌ کلی‌ این‌ محیط‌ تحت‌ مقولات‌ فناوری‌، نیروی‌انسانی‌ آموزش‌دیده‌ و متخصص‌، زیرساخت‌های‌ ارتباطی‌، مسایل‌ مربوط‌ به‌ فرهنگ‌ و توسعة‌ فرهنگی‌، عوامل‌ درون‌ محیطی‌ و برون‌ محیطی‌، مسایل‌ مربوط‌ به‌ بومی‌کردن‌ و درونی‌کردن‌ شبکه‌ها، ارتباط‌ دانشگاه‌ با جامعه‌، آموزش‌ و نظام‌های‌ اطلاع‌رسانی‌ ترسیم‌ شود.