محمد افروغ

تاریخ ایران در سراسر دوران اسلامی تا قبل از روی کار آمدن سلسله پادشاهی صفوی و برای برهه ای کوتاه در زمان آل بویه، هیچ گاه شاهد حاکمیت دولتی شیعی مذهب نبوده است. در حقیقت می-توان گفت پس از 9 قرن از زمان ورود اسلام به ایران و با روی کار آمدن صفویان می توانیم شاهد احیای هویت ملی و ارزش های باستانی و همچنین، حاکمیت مذهب تشیع وپیوند با تصوف و سیاست در ایران باشیم.این رابطه بین شیعه و فرهنگ ایرانی بسیار قوی بود. در دوران صفوی مذهب نقش مهمی در روند مطالعه فرهنگ و هنر داشت. طبعاً از این رهگذر مقوله هنر نیز از تغییر ایدئولوژی و تحولات اجتماعی که در عصر صفوی رخ داده بود، بی-بهره نماند. و در واقع علاوه بر مردم ، هنرمندان ایرانی و شیعه مذهب هم سعی کردند که اندیشه و تفکرو عناصر شیعی و ارادت به خاندان پیامبر(ص) و ائمه اطهار و مخصوصاً شخص علی بن ابیطالب (ع) و همچنین، موضوعاتی همچون آیات قرآنی و اسماء الهی ، احادیث و روایات قدسی و نبوی ، معراج پیامبر، شهادتین شیعه ، صلوات کبیره یا چهارده معصوم ، اشعار و ابیات ادبی در وصف و رثای ائمه اطهار (ع) به خصوص شخص امام علی(ع) و اظهار سرسپردگی و ارادت به آن امام همام و یادآوری تنهایی و تشنگی و مظلومیت اباعبدالله الحسین(ع) چه به لحاظ ابیات و اشعار و چه به لحاظ نمادهای فلزی عاشورایی و... را که در حوزه تفکر شیعی بود، در هنر و آثار هنری خود منعکس کنند. نکته قابل توجه این است که در زمان حاکمیت صفویان ارتباط بین هنر و قوانین دینی به خوبی پایه گذاری شده بود. در این دوران متون خطی مصور، بناهای معماری و مصنوعات هنری همگی بازگو کننده عناصر شیعی بودند که از ویژگی های این عصر به شمار می رود. این مقاله بر آن است تا بخشی از مفاهیم و عناصر شیعی فوق الذکر دوران صفوی را با رویکرد به هنر قالی بافی، نقاشی ایرانی (نگارگری) و فلزکاری که در هنر این دوران منعکس شده است، بازگو نماید.

تاریخ ایران در سراسر دوران اسلامی یعنی پس از 9 قرن از زمان ورود اسلام به ایران تا قبل از روی کار آمدن سلسلة پادشاهی صفوی و برای برهه ای کوتاه در زمان آل بویه هیچ گاه شاهد حاکمیت دولتی شیعی مذهب نبوده است. در دوران صفوی، «مذهب» نقش مهمی در روند مطالعة فرهنگ و هنر داشت، طبعاً از این رهگذر مقولة هنر نیز از تغییر ایدئولوژی و تحولات اجتماعی که در عصر صفوی رخ داده بود بی بهره نماند و در واقع علاوه بر مردم، هنرمندان ایرانی و شیعه مذهب هم سعی کردند که اندیشه، تفکر، عناصر شیعی، ارادت به خاندان پیامبر(ص) و ائمة اطهار و مخصوصاً شخص «علی بن ابیطالب» (ع) و همچنین موضوعات، احادیث و وقایعی همچون حادثة کربلا، معراج پیامبر و... که در حوزة تفکر شیعی بود، در هنر و آثار هنری خود منعکس کنند. این مقاله بر آن است تا مذهب و عناصر مذهبی غالب در دوران صفوی را با رویکرد به هنرهای قالی بافی، نقاشی ایرانی (نگارگری) و خوشنویسی که در هنر این دوران منعکس شده است، با نگاهی تاریخی بازگو نماید.

در این مقاله قیمت بلیط موزه ها به عنوان رکنی حساس و بحث برانگیز در بازاریابی موزه، مورد توجه قرار گرفته است. از آنجا که بینش بازدیدکنندگان و کشش قیمتی تقاضا از عوامل تأثیرگذار در تعیین قیمت بلیط است، این موضوع نیز مورد بررسی واقع شده است و با تطبیق نتایج به دست آمده از تحقیقات کارلین، گوردین و مارتین با شرایط کشورهای در حال توسعه بیان شده است که بهترین راهکار در تعیین قیمت بلیط موزه ها در این کشورها، دو نرخی بودن آنها برای بازدیدکنندگان داخلی و خارجی می باشد. همچنین با توجه به فاکتورهای بیان شده در این مقاله بازدیدکنندگان موزه ها و بالاخص بازدیدکنندگان خارجی دارای کشش قیمتی تقاضای پایینی می باشند که این دو عامل باعث شده است تا مدیران موزه ها در کشورهای در حال توسعه با اطمینان بیشتری برای عدم مواجه با کاهش شمار بازدیدکنندگان و همچنین فراهم شدن رضایت آنها، روش دو نرخی برای بلیط موزه ها را اتخاذ کنند.

چیستی، چرایی و چگونگی آفرینش نقش ها در دست بافته های کاربردی ایلی و عشایری همواره یکی از مهم ترین پرسش های موجود در حوزة هنر بافندگی عشایری بوده است. طرح ها و نقش های موجود در متن و محتوای دست بافته های عشایری انتزاعی، تجریدی، شکسته و رو به سوی ساده گرایی دارد. فرآیند بافت نیز به صورت ذهنی بافی، حفظی بافی و بداهه بافی است که از مهم ترین شاخص های زیبایی شناختی و دیداری (بصری) این نوع از دست بافته های ایرانی است. شیوه یا فن (تکنیک) بافت نیز به عنوان یک مؤلفة فن شناسانه در دست بافته های عشایری به ویژه قشقایی دارای تنوع است. به گونه ای که بافنده از انواع فنون و ساختارهای بافت یا تلفیق آنها با قوه ذوق و احساس و بازی تار، پود، پُرز و پیچ، جهت آفرینش انواع دست بافته ها با کاربردهای مختلف، استفاده می کند. نگارنده در پژوهش پیش رو، نخست به مطالعه، بررسی و طبقه بندی انواع دست بافته های ایل و عشایر قشقایی از دو منظر کاربرد و فنون بافت پرداخته و سپس با ذکر نظرات چهار محقق (پرویز تناولی، آرمن هانگلدین، سیسیل ادواردز و محمدرضا امینی) در باب چیستی و چرایی نقش های انتزاعی، تجریدی و شکسته در دست بافته های عشایری و همچنین رصد این نظرات به صورت میدانی و در قالب دو سؤال اساسی از بافندگان عشایری و انطباق پاسخ بافندگان با نظرات محققان یاد شده، به دنبال علل انتزاع، تجرید و ساده گرایی طرح و نقش دست بافته های عشایری[قشقایی] بوده است. روش شناسی پژوهش : این پژوهش ازنظر هدف، بنیادین و از نظر ماهیت و روش توصیفی - تحلیلی است. شیوة گردآوری اطلاعات نیز به صورت توأمان کتابخانه ای و میدانی بوده است. پرسش های پژوهش : آیا انتزاع، تجرید و شکستگی در نقوش دست بافته های قشقایی آگاهانه و با اختیار یا ناآگاهانه و بر اثر جبر صورت می گیرد؟ نظرات محققین و مفسرینی که در حوزة تحلیل و تفسیر نقوش دست بافته های عشایری مطرح می شود، چقدر به واقعیت موجود نزدیک است؟ عوامل مؤثر بر انتزاع، تجرید و ساده گرایی کدامند؟ آیا هدف بافندة عشایری در خلق یک نقش مایه منطبق با نظر نظریه پرداز این حوزه در ارتباط با نقش پردازی است؟

یکی از مهم ترین و متفاوت ترین اقشار جامعه ایرانی، ایل ها و عشایر است و زنان رنگ و بوی حیات ایلی و عشایری است. زنانی که خود بخشی از هویت ایلی و عشایری هستند و در آفرینش و ماندگاری هویت هنری اقوام، سهمی مؤثر و انکارناپذیر دارند. ازاین رهگذر، آفرینش هنرهای بومی، ایلی و عشایری که ازآن به دست بافته ها یاد می شود، بخشی مهمی از هویت هنری قومی و ایلی است. دست بافته های ایلی و عشایری برآیند و بازتابی از احساس، اندیشه ، باورها و آرمان های زنان هنرمند، در سایه جهان بینی شخصی و جمعی است که با بیانی رمزی و نمادین و در قالب طرح ها و نقش های انتزاعی، تجریدی، رنگ های بومی و طبیعی به صورت ذهنی و به کمک قوهّ ی خیال در جهت مرتفع کردن نیازهای زندگی، آفریده می شوند. چوقا، برجسته ترین پوشاک و بالاپوش ایل و عشایر بختیاری و بخشی از هویت هنری و قومی است که توسط زنان ایل بافته می شود. به زعم بسیاری از صاحب نظران فرهنگ بختیاری، طرح و رنگ های چوقا بازتاب سنت ها، اندیشه ها و باورهای فردی و قومی بختیاری است که با زبانی نمادین نمودار می شود. این بالاپوش اصیل، سنتی و قومی دارای ظرفیت و استعداد نهفته کارآفرینی با حفظ اصالت و بر مبنای ایجاد خلاقیت و نوآوری در کاربرد براساس نیازهای جامعه امروز است. دراین مقاله ضمن توصیف و بازتاب بخشی از فعالیت های زنان عشایر بختیاری، به مطالعه، بررسی، تحلیل و توصیف فعالیت هنری زنان یعنی بافت انواع دست-بافته ها و به طور خاص چوقا و ابعاد هنری و نمادین آن پرداخته می شود. پژوهش حاضر از نوع بنیادین و روش تحقیق نیز توصیفی- تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات هم به صورت توأمان میدانی و کتابخانه ای است.

دست بافته های عشایری و به طور ویژه قشقایی، مهم ترین هنر تجسمی ایشان است. اصالت این بافته ها متشکل از هویت زیباشناختی(طرح و نقش و رنگ بندی) و فن شناختی(فنون بافت، رنگرزی) است. بخش مهمی از چهره سازی و هویت بخشی دست بافته های ایل ها و عشایر مختلف کشور، بر عهده ی فنون بافت است. دست بافته های قشقایی دارای انواع متنوعی از فنون بافت است که بخش اعظمی از آن ها، کاربرد خود را از دست داده است و یا کم رنگ شده است. مقاله حاضر یک تحقیق کاملاً میدانی و در ارتباط با توصیف، تحلیل، طبقه بندی و معرفی انواع فنون بافت در بین ایل و عشایر قشقایی است. فن بافت مهم-ترین عنصر در نظام بافندگی است که عامل اصلی در بافتن یک دست بافته و آفرینش نقش و طرح است. چه این که بدون فن-بافت و چگونگی رفتار تار، پود و پُرز، بافته ای به وجود نمی آید. یافته های تحقیق حاضر چنین است : دست بافته های قشقایی براساس فن و ساختار بافت، به پنج طبقه پُرزدار، پودنما، تارنما، سوزنی و تلفیقی تقسیم می شوند. فنون رایج و معمول در نظام بافندگی قشقایی شامل لول بافت(نیم و تمام لول)، تخت بافت(تخت پودشُل و تخت پود سفت)، پیچ بافت و تلفیقی(ترکیبی از فنون یاد شده) است. از دست بافته های پُرزدار می توان به قالی و گبه و پودنماها(تخت پول شُل) به گلیم و چرخ و تارنماها(تخت پود سفت) به جاجیم، پلاس، اُیی، ششه درمه، جاجیم مرکب بافی و سوزنی ها به دوره چین(وارونه پیچ) و رند(جاجیم گل و سیباما) و تلفیقی(پُرزدار، تخت بافت و پیچ بافت) به ترکمن نقش(قالی بُری) و گَچمه.