سیاست علم و فناوری

توانمندی یکی از مفاهیم کلیدی حوزه راهبرد است. به علاوه، مفهوم توانمندی برای توضیح عدم موفقیّت بنگاه های دیرآمده در طراحی و توسعه سامانه های پیچیده، بسیار مورد توجه قرار دارد. علی رغم تلاش های بسیار صورت گرفته و پیشرفت های نظری قابل توجه در مورد توانمندی، هنوز مفهوم پردازی و به کارگیری آن در عمل، با مشکل روبه رو است. در این مقاله، چارچوبی برای عملیاتی کردن مفهوم توانمندی توسعه داده شده و با استفاده از چارچوب پیشنهادی، فرآیند شکل گیری و رشد توانمندی طراحی در یک بنگاه یکپارچه ساز سامانه دیرآمده، در قالب یک مطالعه موردی بررسی شده است. به این منظور، نحوه فراهم آمدن و ارتقای دانش، مهارت و ابزار به عنوان ریزبنیان های توانمندی طراحی و نحوه ترکیب آن ها مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر نشان دادن کاربردپذیری چارچوب پیشنهادی، این مطالعه موردی شناخت بهتری از نحوه اثرگذاری شرایط زمینه ای و انگیزه بنگاه ها بر فرآیند شکل گیری و رشد توانمندی ها ارائه می کند. نتایج به دست آمده، همچنین راهنمای مناسبی برای مدیران بنگاه ها در برنامه ریزی برای کسب و ارتقای ریزبنیان های مورد نیاز و چگونگی ترکیب آن ها برای شکل گیری و رشد توانمندی است.

سامانه های محصول پیچیده (CoPS) نقش چشمگیری در توسعه صنعتی، رشد اقتصادی و خلق ثروت در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه بازی می کنند. از طرفی، این سامانه های محصول پیچیده دارای ویژگی ها و مشخصه های متفاوت و متمایزی در مقایسه با کالاهای مصرفی با سامانه تولید انبوه هستند. این تفاوت ها و تمایزها طی ربع قرن اخیر توجه تعداد زیادی از پژوهشگران و صاحبنظران حوزه مدیریت فناوری و نوآوری را به خود جلب کرده است که منجر به شکل گیری پیشینه پژوهشی و بدنه دانشی قابل توجهی حول سامانه های محصول پیچیده شده است. به همین دلیل نیاز است از طریق واکاوی در پژوهش های پیشین این حوزه، به ارائه تحلیل ها و آمارهای توصیفی، موضوعات مورد مطالعه و روندهای آینده این حوزه پرداخته شود. این مقاله قصد دارد از طریق مرور نظام مند پیشینه پژوهشی ربع قرن اخیر این حوزه به هدف فوق جامه عمل بپوشاند. یافته های این پژوهش مشتمل بر ارائه آمارهای توصیفی متعدد، دسته بندی موضوعی مطالعات پیشین، معرفی روندهای کلیدی در زمینه تکامل پیشینه پژوهش، پیشنهادهایی برای پژوهش های آتی و دلالت های مدیریتی و سیاستی در حوزه نوآوری در سامانه های محصول پیچیده می باشد.  

سامانه های محصول پیچیده یکی از عوامل ایجاد مزیت رقابتی در اقتصاد مدرن است. ویژگی هایی مانند ساختار شبکه ای و حضور بازیگران متعدد با زمینه های دانشی متنوع، سبب می شود تا سازمان یکپارچه ساز یا هاب الگوهای همکاری متفاوتی را در مواجهه با هر یک از بازیگران انتخاب کند. این مقاله در پی پاسخ به این سؤال است که بر اساس ویژگی های مختلف مرتبط با هر یک از بازیگران، محتوای دانش و فناوری مورد تعامل و سایر ویژگی های ارتباطی میان طرفین، کدام یک از الگوهای همکاری فناورانه در این شبکه ها پیشنهاد می شود. پس از مرور ادبیات، شش شاخص اصلی برای تعیین نوع همکاری فناورانه با سه گروه بازیگر اصلی شامل شرکت های بزرگ و متوسط صنعتی، شرکت های نوپای فناوری محور و دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی شناسایی شد. سپس شش روش اصلی در همکاری های سازمان یکپارچه ساز با سایر بازیگران شامل برون سپاری، لیسانس، اتحاد راهبردی، تحقیق و توسعه مشترک، سرمایه گذاری مشترک و ادغام و اکتساب مدنظر قرار گرفت. در نهایت با استفاده از روش تحلیل مد خوشه ای و محاسبه ضریب توافق درونی، الگوی پیشنهادی برای همکاری بر اساس وضعیت همکاری در هر یک از شاخص های شش گانه مشخص شد.  

بنگاه ها نمی توانند تمامی منابع راهبردی موردنیاز خود را به تنهایی توسعه دهند؛ در نتیجه برخی از این منابع باید از طریق شبکه های بین سازمانی به دست بیاید. تحقیقات نشان می دهد اکثر مطالعات شبکه بیشتر بر روی پیشایندها و پیامدهای شبکه متمرکزند و کمتر به فرآیندها و توانمندی های مرتبط می پردازند. برخی محققان تلاش های محدودی را برای شناسایی توانمندی های مربوط به روابط کسب وکار انجام داده اند؛ در این زمینه، محققان «توانمندی شبکه سازی» را برای تأکید بر دیدگاه شبکه معرفی کرده اند. با وجود غنای مفهومی و تجربی قابل توجه، نامگذاری های مختلف و تنوع نظری در ادبیات توانمندی شبکه سازی منجر به ابهام مفهومی و عدم اجماع در مورد این مفهوم کلیدی شده است. ما سعی کرده ایم با مرور نظام مند پیشینه مرتبط، این شکاف را پوشش دهیم. مرور نظام مند در این مطالعه مشتمل بر غربال ساختاریافته تحقیقات، کدگذاری آن ها و مقوله بندی مفاهیم مرتبط با توانمندی شبکه سازی است. این تحقیق دو مؤلفه مهم برای توانمندی شبکه سازی را معرفی می کند: توانمندی توسعه شبکه و توانمندی مدیریت شبکه. مروری بر مفهوم سازی توانمندی شبکه سازی نشان می دهد که توسعه شبکه اغلب نادیده گرفته شده و مدیریت شبکه بیشتر مورد تأکید قرار گرفته است. این مطالعه ضمن طبقه بندی مفاهیم موجود در ادبیات در ذیل هر یک از این دسته ها، تعریف نظری آن ها را نیز ارائه می دهد. در نهایت، ما شکاف های تحقیقاتی مطالعات توانمندی شبکه سازی را شناسایی و پیشنهادهایی را برای جهت دهی به تحقیقات آتی ارائه کرده ایم. کلیدواژه ها : سامانه های محصول پیچیده، بنگاه یکپارچه ساز، دیدگاه شبکه ای، توانمندی شبکه سازی، مرور نظام مند.

با توجه به الگوی متفاوت تکامل و توسعه سامانه های محصول پیچیده (CoPS) در مقایسه با مدل های نوآوری مرسوم، این مقاله به بررسی فرایند تطور و تکامل نوآوری در سامانه های محصول پیچیده در صنعت هوانوردی ایران با استفاده از مفهوم مدل چرخه عمر در مهندسی سیستم ها می پردازد. در این مقاله، مدلی برای شناسایی و تحلیل مراحل نوآوری محصول در CoPS با تمرکز بر آشکار کردن برهم کنش بین مهندسی معکوس و مهندسی روبه جلو توسعه می یابد. برای این منظور، ابتدا با مرور پیشینه و بررسی مدل های چرخه عمر CoPS در مهندسی سیستم، چارچوبی مفهومی برای مطالعه فرایند نوآوری در CoPS ایجاد شد. سپس، از طریق مطالعه چندموردی مبتنی بر تحلیل های توالی زمانی سه محصول پیچیده در صنعت هوانوردی، یک مدل فرایندی مبتنی بر چرخه عمر در CoPS توسعه یافت که شامل مراحل مهندسی معکوس و بازیابی طراحی (دربرگیرنده مراحل ارزشیابی و تحلیل داده ها، تولید بسته داده فنی، تصدیق طراحی، تکمیل بسته داده فنی و پیاده سازی طراحی)، مفهوم، توسعه، تولید، بهره برداری، پشتیبانی و کنارگذاری است. یافته های ما چندین ویژگی بارز را درخصوص مدل نوآوری CoPS در صنعت هوانوردی ایران به شرح زیر نشان می دهد. این مدل، سیستمی پیچیده از فرایندهایی است که دارای ویژگی های همزمانی، تکرارشوندگی، بازگشتی بودن و بهم وابستگی هستند. طی فرایند نوآوری محصول، مهندسی معکوس و مهندسی روبه جلو برهم تأثیر متقابل می گذارند. همچنین، این مدل چارچوبی نظام مند و کاربردی به منظور مدیریت بهتر فرایند نوآوری در سامانه های محصول پیچیده ای فراهم می کند که براساس ایده ها و داده های فنی حاصل از مهندسی معکوس در تعامل با مهندسی روبه جلو و طراحی مستقیم شکل می گیرند.