سیاست علم و فناوری

امروزه دانش چرخ های اقتصادی کشورها را به حرکت در می آورد و نگرش نسبت به دانش آکادمیک و تجارت در سراسر دنیا تغییر کرده است. در همه سازمان ها، چه آموزشی و علمی و چه سازمان های تولیدی و تجاری، دانش پنهانی وجود دارد که به عنوان منبعی مکانیکی و ایستا محسوب نمی شود. بیشتر سازمان ها برای افزایش اثربخشی و توان رقابتی خود به سمت دانش و فرآیندهای مدیریت دانش روی آورده اند. رقابت جهانی، کم شدن کاربرد نیروی انسانی و افزایش کاربرد فناوری در انجام امور، کم شدن زمان لازم برای تجربه و کسب دانش، از دست دادن دانش در اثر خروج کارکنان و ... سبب شده تا سازمان ها جهت باقی ماندن در عرصه جهانی به مدیریت دانش روی آورند. در این تحقیق توصیفی-پیمایشی، با استفاده از پرسشنامه، هفت عامل "ساختار، فرآیندهای داخلی، فناوری، فرهنگ، منابع انسانی، اندازه گیری و رهبری" جهت استقرار مدیریت دانش در چهار دانشگاه دولتی، آزاد و غیرانتفاعی مورد بررسی قرار گرفته است. حجم نمونه شامل افراد آگاه و متخصص در زمینه مدیریت دانش و فناوری اطلاعات در دانشگاه های شهید چمران اهواز، دانشگاه پیام نور تهران، موسسه آموزش عالی کار و واحدهای دانشگاه آزاد در تهران می باشد که به روش طبقه بندی و تصادفی ساده انتخاب گردیده اند. علاوه براین، به طور هدفمند بیست نفر از اساتید متخصص و صاحب نظر-از هر دانشگاه 5 نفر-این دانشگاه ها انتخاب و مورد مصاحبه عمیق برای علت یابی قرارگرفته اند. یافته های تحقیق نشان دادند که تمامی مراکز مورد مطالعه آموزش عالی فاقد زیرساخت مناسب استقرار مدیریت دانش بوده و به ترتیب عوامل اندازه گیری، رهبری، منابع انسانی، فرایندهای داخلی، فرهنگ، فناوری، ساختار از مهمترین موانع مدیریت دانش می باشند و برای پیاده سازی مدیریت دانش در این مراکز نیاز به تقویت این زیرساخت ها به ترتیب اولویت خواهد بود. در نهایت الگویی جهت بهبود و پیاده سازی مدیریت دانش متناسب با ساختار دانشگاه ها پیشنهاد شده است.

مسیر توسعه فناوری در ایران در بستر جامعه رانت محور این کشور شکل گرفته است. این مقاله می کوشد ضمن شرح مفهوم پارادایم جامعه رانت محور، نشان دهد که چگونه نهادهای بومی بازار، سلسله مراتب و همکاری تحت تاثیر این پارادایم، فرآیندهای انتخاب، تکثیر و بازتولید نوآوری در ایران را تحت تاثیر قرار داده و در ظهور یک نظام ملی نوآوری دوکانونه سهم داشته اند؛ نظامی که در درون خود یک کانون پویا در بخش صنایع راهبردی با مصرف دوگانه و یک کانون ایستا در بخش صنایع غیر استراتژیک دارد. مقاله در پایان نتیجه می گیرد که تداوم دو کانونه بودن نظام ملی نوآوری در ایران به ایجاد شکست های سیستمی گذار و قفل شدگی نسبی بنگاه ها در کانون دوم انجامیده و به شکل مدارهای توسعه نیافتگی خود را بازتولید می کند.

پژوهش حاضر، شبکه هم نویسندگی بین المللی پژوهشگران نانوفناوری ایران را بر حسب فراوانی هم نویسندگی کشورها و قاره ها، نخستین سال هم نویسندگی کشورها، تمرکز اصلی همکاری میان کشورها، اهمیت موقعیت کشورها در شبکه نحوه تکامل شبکه هم نویسندگی، رواج هم نویسندگی با کشورها، مطرح کردن فکر جدید توسط کشورها و علایق در حال رشد سریع با استفاده از CiteSpace (نرم افزار مصورسازی روندها و الگوها در متون علمی) به وسیله 4605 مدرک استخراج شده از نمایه استنادی علوم از طریق بخش جستجوی پیشرفته پایگاه وبگاه علوم بین سال های 1991 تا 2011 با عبارت جستجوی ساخته شده از اصطلاحات درخت نانوفناوری، شناسایی شده به وسیله اصطلاح نامه اینسپک و کامپندکس، تحلیل کرده است. نتایج نشان داد که پژوهشگران نانوفناوری ایران با 44 کشورخارجی هم نویسندگی داشته و بیش ترین تعداد مدارک هم تألیف را با قاره اروپا و کشور کانادا داشتند. بیش ترین همکاری های علمی ایران در میان کشورهای هم جوار به ترتیب با کشورهای «آذربایجان»، «روسیه»، «پاکستان و ترکیه» و «عمان و امارات متحده عربی» بوده است. ایران با بقیه کشورهای هم جوار همکاری علمی نداشته است. از آن جا که کانادا کشوری پرکار از نظر همکاری بوده و دارای بیش ترین مرکزیت بینیت بوده است، این کشور تاثیر غالبی بر پژوهشگران نانوفناوری کشور ایران داشته است. نخستین اتصالات ایران با کشورهای غیر هم سو با جهت مطالعاتی پژوهشگران نانوفناوری ایران در دوره پنج ساله سوم (2005-2001) اتفاق افتاده است. کشورهای با جهت مطالعاتی یکسان با کشور ایران از فعال ترین کشورهای مشارکت کننده با پژوهشگران نانوفناوری ایران تا سال 2004 بوده اند. از نظر پژوهشگران نانوفناوری ایران، کشور ژاپن با مقدار سیگمای 1.16 بالاترین رتبه را از نظر مطرح کردن فکر جدید به خود اختصاص داده است. "wall-carbon-nanotubes"، "density-functional"، "fe-2-o" و "single-wall-carbon-nanotubes" به ترتیب پرتکرارترین اصطلاحات مورد استفاده در بین تولیدات علمی دارای بیش از یک نویسنده حوزه نانوفناوری ایران بوده است.

مدیریت فناوری، دانشی است که در پیمودن مسیر پیشرفت علمی و فناورانه کشور نقشی راهبردی برعهده دارد. اما رشد و توسعه ی این دانش، خود مستلزم سیاست گذاری و این به نوبه ی خود، نیازمند شناخت دقیق وضعیت موجود در کشور در این حوزه است. نقشه علم، ابزاری است که قادر است این شناخت را برای سیاست گذاران و مدیران علم و فناوری ایجاد کند. این گونه مصورسازی های حوزه های علمی، درصدد فهم وضعیت دانش موجود و هدایت سیاست های علمی اند؛ اگرچه این پژوهش ها به خودی خود پیشنهادات و یا گزینه های سیاستی خاصی ارائه نمی کنند. در این پژوهش، با گردآوری بیش از 1600چکیده «مقاله چاپ شده در مجلات، مقاله ارائه شده در کنفرانس ها، پایان نامه های دانشجویی و کتب» به زبان فارسی در حوزه مدیریت فناوری که از فروردین ماه سال 1380 تا شهریور ماه سال 1389 نوشته شده اند و تحلیل آن ها با استفاده از روش «تحلیل هم رخدادی کلمات»، نقشه مفهومی رشته مدیریت فناوری (تشکیل شده از 54 مفهوم) حاصل شده و سپس با استفاده از نرم افزار مصورساز VOSviewer، به صورت گرافیکی در فضایی دو بعدی ترسیم شده است. در این نقشه دو بعدی، می توان به «حجم دانش موجود در کشور و نحوه ی پراکندگی آن در هر زیرحوزه از این رشته» و «میزان ارتباط این زیرحوزه ها با یکدیگر در دانش موجود کشور» پی برد. این نقشه، از نوع نقشه های بر اساس فاصله است که در آن، فاصله کمتر بین دو مفهوم، نشان دهنده ارتباط قوی تر بین آن دو و مساحت بزرگتر دایره مربوط به هر مفهوم، بیان کننده میزان اهمیت آن مفهوم در دانش موجود کشور است. همچنین نقشه چگالی ترسیم شده، بخش های مهم تر هر نقشه را به خوبی نمایان می کند. بر اساس نقشه حاصل شده از تحلیل کل مدارک، «تحقیق و توسعه، نوآوری، مدیریت دانش، سیاست گذاری صنعتی، تجاری سازی فناوری، و سیاست گذاری علم و فناوری» پرکاربردترین موضوعات در دانش مدیریت فناوری در ایران هستند.

این پژوهش با هدف مطالعه رابطه آمایش آموزش عالی و سیاست های توسعه علم و فناوری کشور انجام شد. از آنجا که طرح و اجرای مطالعات آمایش باید با اتّکا به نقشه کلان توسعه علم و فناوری کشور صورت بگیرد و دستاوردهای آمایش باید پشتیبان سیاست های توسعه علم و فناوری کشور باشد، این تحقیق با مراجعه به یک مدل سیاست گذاری (تصمیم گیری) و با کمک روش تجربه نگاری، طرح و اجرای برنامه آمایش آموزش عالی کشور در سال های 1389 و 1390 را با رویکردی انتقادی، بازنگری کرده است تا حلقه های مفقوده یا نقاط گسست نظری و عملی آمایش و سیاست های توسعه علم و فناوری کشور را شناسایی و معرفی کند. در این راستا، گسست ها به دو دسته نظری و عملی تقسیم شده اند: در طبقه گسست های نظری، خلاء های فلسفی، روش شناختی، و مفهوم پردازانه آمایش مورد توجه قرار گرفت و در طبقه عملی، گسست ها در دو سطح کلان و خرد، شناسایی و معرفی شدند. در سطح کلان، روشن شد که تأثیرپذیری برنامه های توسعه علم و فناوری از جریان های کنترل کننده نظام بوروکراتیک مرکزی، بر محورهای پیوند آمایش با سیاست های توسعه اثر می گذارد. در سطح خرد نیز مؤلفه هایی چون سرمایه انسانی خبره درگیر در آمایش؛ اعتبار و مرجعیت اسناد حامل سیاست های علم و فناوری و قابلیت استخراج دلالت های مربوطه؛ عزم قراردادن بنیان توسعه آموزش عالی بر مطالعات آمایش و اخذ تصمیمات قاطع در این باره؛ و کیفیت تفویض اختیار به کمیته های آمایش، از جمله عوامل مؤثر در گسست، معرفی شدند. مقاله با تلخیص آموزه های کلیدی تجربه مشارکت در آمایش آموزش عالی کشور به پایان رسیده است.

نخبگان علمی به مثابه اصلی ترین رکن بنگاه های تولید دانش نظیر دانشگاه ها و پژوهشگاه ها، بیشترین نقش را در فرآیند توسعه جوامع ایفا می کنند. لذا مهاجرت تحصیل کردگان و متخصصین، کشور را به سمت توسعه نیافتگی سوق می دهد و شکاف آن را با کشورهای توسعه یافته عمیق تر می کند. یکی از موضوعاتی که بر جریان خروج نخبگان از کشورهای درحال توسعه تاثیر قابل توجهی دارد، نظام حقوق مالکیت فکری می باشد. حقوق مالکیت فکری از طریق ایجاد فضای مناسب اقتصادی برای فعالیت نخبگان نقش بسیار مهمی در مهاجرت نخبگان ایفا می کند. چراکه حمایت از حقوق مالکیت فکری موجب تشویق، تقویت و اشاعه فعالیت ها و خلاقیت های علمی، تحقیقاتی، صنعتی، فکری و هنری و در نهایت باعث کاهش انگیزه مهاجرت نخبگان خواهد شد. در همین راستا هدف این مطالعه بررسی تاثیر حمایت از حقوق مالکیت فکری بر مهاجرت نخبگان از دو گروه کشورهای منتخب درحال توسعه و توسعه یافته به ایالات متحده آمریکا طی دوره زمانی 1996-2009 با رهیافت پانل دیتا متوازن می باشد. یافته های مطالعه حاکی از آن است که حمایت از حقوق مالکیت فکری ارتباط منفی بر مهاجرت نخبگان در در هر دو گروه کشورهای درحال توسعه و توسعه یافته دارد. متغیر انباشت مهاجرت نخبگان و شکاف رفاهی مابین کشورهای مبدا و مقصد به طور مثبت مهاجرت نخبگان را متاثر می کند. متغیر سرمایه انسانی نیز در کشورهای توسعه یافته ارتباط مثبت و معنادار و در کشورهای درحال توسعه ارتباط منفی و معناداری بر مهاجرت نخبگان دارد. همچنین کنترل فساد به طور منفی مهاجرت نخبگان را تحت تاثیر قرار می دهد.