پژوهش های ادبی و بلاغی

بیدل دهلوی، از جمله ی شعرای توانمند و بنام سبک هندی است که همنوا با شعرای پیشرو سبک هندی، نظیر: کلیم و صائب، تحت تأثیر عواملی همچون : نوسانات فکری، نداشتن تعادل روحی و روانی، قرار گرفتن در موقعیت های مختلف، پرگویی، نیندیشیدن به محور عمودی ابیات و دستیابی به مضمون جدید و در اصطلاح اهل ادب آن عصر، «معنی بیگانه» ، در خصوص موضوع های اساطیری، تاریخی، مذهبی ادبی و پدیده های محیط اطراف خود به تناقض گویی پرداخته است. منظور از تناقض گویی، در سبک هندی آن است که شعرای این سبک، به جهت خلق مضامین جدید و پرهیز از مضامین کلیشه ای و تک بُعدی رایج در هنجار ادبی فارسی، با هنجار شکنی سنت های شعری گذشتگان را در هم شکسته و با دادن بار معنایی کاملاً جدید به کلمات، از زوایای گوناگون، به عناصر و پدیده های محیط اطراف خود نگریسته و یک پدیده ی متعارف شعری را در دو معنای متضاد از هم(مثبت و منفی یا ستایش و نکوهش) به کار گرفته اند. نگارنده در این پژوهش مضامین متضاد را از اشعار بیدل استخراج و به ترتیب حروف الفبایی مورد بحث قرار داده و از اشعار شعرای سبک هندی نیز هر جا که ضروری به نظر می رسید، بهره برده است. هدف از این تحقیق تعیین موارد معانی متضاد و تناقض گویی ها در سبک هندی، در شعر بیدل دهلوی است. نتیجه این که تضاد مضامین و تناقض گویی در شعر بیدل، با تأسی از شعرای نامدار سبک هندی از بسامد بالاتری بر خوردار است.

تحلیل و بررسی تصاویر خلق شده توسط هر یک از شاعران، مشخص کننده ی نوع نگرش آن ها نسبت به پیرامون خویش است. در این میان نقش هنرهای بیانی و تمهیدات ادبی و صور خیال در راستای ساختن این تصاویر، انکار ناشدنی و پر اهمیت است. تشبیه، از جمله هنرهای اصلی علم بیان که خود زیر ساخت صنایع بلاغی دیگر همچون استعاره نیز هست، برگرفته از ذهن خلاقِ سازنده ی خویش، گستره ای از سادگی و تکرار تا تازگی و ابداع را در بر می گیرد. در این مقاله برآنیم تا با محور قرار دادن مقوله ی وجه شبه به شرح و بیان نقش تصویر در تأویل، در شعر فارسی بپردازیم و نشان دهیم آنچه یک تصویر را، اگر چه تکراری، ممتاز و برجسته می سازد، وجه شبهی است که شاعر برای آن، چه در روساخت و چه در زیر ساخت تصویر در نظر می گیرد. تعدد وجه شبه و چندمعنایی بودن آن، موجب می شود با تصاویری مواجه گردیم که چندین تفسیر و معنا از آن ها قابل دریافت باشد و سبب ساز تأویل های متعدد شود. بنابراین یکی از مواضع هرمنوتیک در شعر، که همان علم تفسیر و تأویل متن در ادبیات است، زمانی است که در یک تصویر با چند وجه معنایی مواجه باشیم. عدم ذکر وجه شبه و دوگانگی آن (صنعت استخدام) در تشبیه و بررسی استعاره و نماد از زوایای مختلف معنایی با درنظر گرفتن چندین فضای متفاوت از موارد دیگری است که در برخورد با یک تصویر، تأویل های چندگانه ای را به دنبال خواهد داشت.

در سال 1920ویلادیمیر پراپ با عرضه ی نظریه ی ریخت شناسی باب جدیدی را به روی قصه پژوهان سراسر جهان گشود. نگاه او به ساختار قصه ها امکان مطالعه ی آن ها را به شیوه ای علمی و کاربردی به پژوهشگران می داد. در این شیوه پژوهشگر با مطالعه ی ساختار قصه به الگوهای مشخصی دست می یابد که در همه ی قصه ها یکسان است. این الگوها وجود نظامی سازمانی را نشان می دهد. این نظام از اجزای مشخصی تشکیل می شود که شامل شخصیت های قصه، نوع ورود ایشان به قصه و کارکردهایشان در طول قصه است. نظام مذکور در همه ی قصه ها تکرار می شود اما نکته ی قابل توجه در این مورد چگونگی به کارگیری عناصر دنیای واقعی در این قالب و سازمان توسط راویان قصه هاست. برای مثال، قهرمان در همه ی قصه ها وجود دارد، ولی این که او چه کسی باشد و چه بکند نشان دهنده ی نوع نگاه راوی و جامعه ایست که او به آن تعلق دارد. هدف این مقاله ریخت شناسی قصه های ایرانی است. قصه های انتخاب شده به عنوان نمونه ی آماری این مقاله از قصه های روایت شده در منطقه ی آذربایجان است که شامل استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، زنجان و اردبیل است. این نمونه ی آماری شامل صد قصه ی غیر تکراری است که به شکل تصادفی انتخاب شده است. با بررسی ساختار این قصه و چگونگی پردازش شخصیت زن در قصه ها می توان به الگویی از نقش او در جامعه دست یافت.

خاطرات گذشته، به عنوان یکی از رفتارهای ناخودآگاه انسان و حاصل نوعی نگاه نوستالژی، همواره بر محتوا و شیوه ی بیان شاعران، تأثیر فراوانی نهاده و در شعر شاعرانی که احساسی قوی تر دارند، ظهور و بروز بیشتری داشته است. این ویژگی در اشعار شهریار، سراینده ی معاصر ایرانی، و سید قطب، نویسنده و شاعر معاصر مصری، تقریباً به گونه ای یکسان تجلی یافته و حاصل عوامل مختلفی است که از جمله ی آنها می توان به شرایط نابه سامان اجتماعی و سیاسی، احساس غربت و تنهایی، احساس درد و رنج روحی اشاره کرد. شور و اشتیاق بازگشت به گذشته و دوران کودکی و عشق به عالم ماورا از نتائج این احساس مشترک است که در شعر دو شاعر به وفور یافت می شود. این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی، درون مایه های مشترک نوستالژیک در بازگشت به گذشته را در سروده های این دو سراینده ی معاصر بررسی نموده است. نتیجه ی این پژوهش، رسیدن نقاط مشترک در اندیشه های دو شاعر در این زمینه است و راه را برای انجام پژوهش های تطبیقی دیگر در این حوزه هموار خواهد نمود.

شعر معاصر، توجّه به مسائل اجتماعی را سرلوحه مضامین خویش قرار داده است وشاعرانی را به تاریخ معرفی کرده است که در راستای تصویر مفاهیم اجتماعی و حل مشکلات جامعه خویش کوشیده اند. قیصر امین پور، شاعر انقلابی معاصر از جمله ادیبانی است که تعهّد به مسائل اجتماعی بخش بزرگی از دغدغه های ذهنی ایشان بوده است وآثار شعری فراوانی در این موضوع از خود برجای گذاشته است. پژوهش حاضر ، به بررسی بازتاب مسائل اجتماعی در شعر این شاعر بزرگ پرداخته است همچنین ابزار های بیان شاعرانه که توسط امین پور برای نشان دادن مسائل اجتماعی مورد استفاده قرار داده مورد ارزیابی قرار گرفته است. این پژوهش، تحلیلی- توصیفی است و مهمترین درونمایه های اجتماعی شعر قیصر، در قالب چهار عنوان: « آزادی، صلح طلبی، بازتاب ظلم و فساد جامعه وتشویق به مبارزه و جهاد» بررسی شده اند داده های مورد استفاده در این پژوهش: «مجموعه کامل اشعار قیصر امین پور» که شامل هفت دفتر؛ «دستور زبان عشق»، «گلها همه آفتابگردانند»، «آینه های ناگهان»، «تنفس صبح»، «مثل چشمه مثل رود»، «به قول پرستو»، «منظومه ظهر روز دهم»، به اضافه ی مجموعه «در کوچه آفتاب» است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که از آن است که گرچه امین پور در تمام دوره های زندگی ادبی وشعریش تابع اندیشه های محوری و مرکزی انقلاب بوده است و قلم وشعرش در جهت خدمت به ضرورت های این عقیده حرکت نموده است؛ اما با گدر زمان سیر حرکت او به سمت رهایی همه بشریت تغییر کرده است

مفهوم دل در ادبیات عرفانی کهن ایران زمین دارای اعتباری خاص است و ادبیات تطبیقی بستری است که برای مقایسه مفاهیمی ازین دست با الگوهای موجود در دیگر کشورها حائز اهیمت است. مقاله حاضر به بررسی خصوصیات انعکاس مفهوم «دل» براساس نظریه استعاره مفهومی در زبان های فارسی و اوکراینی می پردازد .دراین مقاله، مجموعه شواهد زبانی با استفاده از این نظریه، که برای نخستین بار در سال 1980 توسط جورج لاکوف و مارک جانسون مطرح شد مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس تجزیه و تحلیل استعاره های مفهومی حاوی کلمه «دل» و مفاهیم موجود در دو زبان، مشترکات و تفاوت هایی در مفهوم سازی دل در فرهنگ های فارسی و اوکراینی تشخیص داده شد و وجود شباهت های فراوانی که در نتیجه بررسی اصطلاحات فارسی و اوکراینی جلوه گر شد گواه آن است که در نظام تعقّلی فارسی و اوکراینی زبانان این بخش دنیای درونی انسان تا اندازه ای به طور یکسان مفهوم سازی شده است. ازنتایج این مقاله می توان به این موارداشاره کرد: امکان بررسی مفاهیم دنیای درونی انسان به وسیله “نظریه استعاره مفهومی” ، وجود شباهت هایی بین اصطلاحات فارسی و اوکراینی به سبب شباهت هایی بین مفهوم سازی نظام تعقّلی فارسی و اوکراینی زبانان ونیزهمانندی های بین دو ملت ایران و اوکراین ، از لحاظ فرایندهای اندیشه و شیوه های شناخت جهان درگذشته .

بی شک شعر حافظ چونان منشوری است که از هر زاویه ای به شعر او نگاه شود، جلوه ای از شعر او نمایان می شود. این تجلّی های گوناگون در تمام ابعاد شعر حافظ قابل مشاهده است. در این مقاله با بررسی پیشینه ی معانی پیشنهادی شارحان و حافظ پژوهان، کوشش شده است که به این پرسش، پاسخ داده شود که آیا خرابات مغان در شعر حافظ طبق گفته ی دیگران، به معنی مطلق میکده است و یا معنی دیگر آن، یعنی آتشکده ی زردشتی، ارجح تر است؟ با توجه به شروحی که از اشعار حافظ شده و بررسی کلمه ی خرابات مغان در شعر خود خواجه، به این نتیجه می رسیم که خرابات مغان در شعر حافظ شاید گاهی به معنای کنایی میخانه و یا جای فسق و فجور باشد، اما در اصل با توجه به شواهد و مدارکی که در متن می آوریم، یکی ازمعانی آن، آتشکده ی زردشتی است که در شکل بنای آن، زردشتیان از ساخت خورابه های مهری متأثر بوده اند به نحوی که تابش نور آفتاب بر آتش را روا نمی-داشته اند و حافظ آگاهانه بدین مسأله توجه داشته و آن را در مطلع شعر خود گنجانده است.

مبحث اشتغال در زبان عربی عبارت است از این که اسمی مقدم شود و بعد از آن عاملی واقع شود که در ضمیر راجع به آن اسم عمل کند. هرچند در منابع دستور زبان فارسی مبحثی مشابه اشتغال عربی مطرح نشده است اما نظیر این نوع کاربرد در زبان فارسی نیز وجود دارد؛یعنی در آغاز جمله اسمی می آید و بعد از آن فعلی قرار می گیرد که ضمیری به آن فعل متصل است ومرجع این ضمیر همان اسم مذکوراست.با توجه به این که در تحلیل نحوی چنین جمله هایی میان دستورنویسان اختلاف نظر وجود دارد،در این مقاله با بررسی اقسام ضمیر متصل به فعل که مرجع آن در جمله مذکور است - بویژه در متون ادبی و نیز ترجمه های قرآن کریم - جایگاه اشتغال و کاربرد مشابه آن در دستورزبان فارسی تحلیل و تأثیر بلاغی آن از منظر علم معانی تبیین شده است.