پژوهش های ادبی و بلاغی

در نقد متون، ناقد نخست می کوشد زمینه ای متناسب با متن بیابد تا بر اساس آن الگو به بررسی بپردازد. در پژوهش حاضر، اساس کار، بررسی تأثیر لحن بر میزان انتقال پیام در «شاهنامه» است. با این نظر که لحن مربوط به گونه های زبانی است، این پژوهش حول محور زبان به بررسی عامل لحن می پردازد. اسپیتزر(منتقد فرانسوی)، معتقد است که کاربرد هر واژه در هر متن، شکل ظهور عاطفی آن است؛ تنها باید دانست که کدام کنش زبانی این کاربرد را گریز ناپذیر کرده است. از این رو عامل لحن که بازتاب رنگ عاطفی کلام است، به نوعی بازتاب اندیشه و حتی نوع برخورد شاعر با مسائل عینی و ذهنی است. با توجه به این که «شاهنامه» فردوسی از متونی است که به شدت تحت تأثیر یک جریان فکری و نوع ادبی خاص است، عامل لحن، هم می تواند عاملی برای بیان پشتوانه ی فکری گوینده و هم طرز تلقی مخاطب از فضا، زبان و بافت اجتماعی متن باشد. از تحقیق حاضر چنین حاصل شده است که در «شاهنامه» با وجود غلبه تفکر اسطوره ای-حماسی، لحن هایی که بیانگر احساس و منش گوینده از ذکر داستان است، در جایگاه مناسب خود، نمود یافته است.

واژه سگسار در اشعار حماسی هم به عنوان اسم مکان و هم به عنوان اسم خاص کاربرد داشته است ؛ اسم مکان برای محل سکونت کسانی که سر سگ و بدن آدمی داشته اند وبه عنوان اسم خاص نیز برای دیو به کار رفته است .علاوه بر شعرایی که حماسه سرا بوده اند ، دیگر شعرا نیز ازواژه سگسار در اشعار خود بهره برده اند . درموردایندوواژهاینپرسشهاوجودداردکه:اولین بار چه کسی این دو واژه را وارد ادبیات کرده است ؟ و کاربرد سگسار ، در آثار حماسی با آثار غیر حماسی چه تفاوتی دارد ؟ بر اساس پژوهش به عمل آمده ، سگسار اولین بار در شاهنامه فردوسی به کار رفته است و تنها منبع ادبی ، که از بزگوش نامی به میان آورده نیز ، شاهنامه فردوسی است . از دید جغرافیا نیز، وجود مکان هایی به نام سگسار و بزگوش قابل بحث است. همچنین تصویر" سگسار" دراشعار حماسی و شعر غیر حماسی کارکردهای متفاوتی دارد و معنی ومضمون آن نیز در آثار مختلف دچار دگرگونی و تحول شده است .

کهن الگوی ماندالا یکی از دیریاب ترین تصاویر ذهنی و بازمانده اجداد بشری است که دارای مفاهیم مختلف اعم از تکامل و فردانیت است. یونگ روانشناس سوییسی، این کهن الگو را نماد خویشتن می شمارد که ابتدا از دین وارد روانشناسی و سپس به حوزه ادبیات وارد گردید. این صورت ازلی بیشتر در آسیای شرقی و بین هندوها و بوداییان مورد توجه است و شامل دایره-ای محصور در مکعب است. در آثار ادبی و هنری، نمود این کهن الگو در تصاویری چون خورشید، گل، ساعت، فواره و غیره قابل مشاهده است. اعداد چهار و هفت نیز نمادهای دیگر این کهن الگوست. با بررسی این کهن الگو در آثار ادبی می توان به کارکرد ناخودآگاه شاعر در استفاده از این تصویر و میزان موفقیت او در رسیدن یا توجه به کمال پی برد. در این مقاله نمودهای کهن الگوی ماندالا با تصاویر مختلف در شعر صفارزاده واکاوی می گردد. به نظر می رسد در شعر صفارزاده، اساطیر مربوط به قدرت و زیبایی در کهن الگوی خورشید نمود یافته و مرگ و رستاخیز دوباره در اساطیر گل خود را نشان داده است. همچنین حیات بخشی و تمامیت در نماد فواره ظاهر شده و زمان و اهمیت آن خود را در ساعت نشان داده است. کمال و فردانیت نیز در دو عدد چهار و عفت نمایان شده است که همه این موارد اشکال نمایش کهن الگوی ماندالا در شعر صفارزاده هستند.

از مهم ترین ویژگی های شعر دوره مشروطه، این است که شعر در خدمت اجتماع و سیاست قرار گیرد. مسائل سیاسی چنان صریح و روشن در شعر این دوره نمود پیدا می کند که به هیچ وجه نمی توان از آنها صرف نظر کرد. ابوالقاسم لاهوتی (1276-1335ﻫ. ش) نیز از جمله شاعران عصر مشروطه است که سروده هایش انعکاس واقعی جامعه و سرشار از مضامین سیاسی و اجتماعی است. از آنجا که تاکنون به صورت مستقل پیرامون مضامین اشعار ابوالقاسم لاهوتی پژوهشی انجام نگرفته است، بنابراین در این مقاله نگارندگان می کوشند مضامین برجسته سیاسی و اجتماعی اشعار او را بررسی نمایند.

مقاله ی حاضر به بررسی" عناصر دیداری در شعرشاعران نابینا" و روند شکل گیری تصویرهای شعری در ذهن و ضمیرآنان و بازتابش در سروده هایشان ، اختصاص دارد . در این بررسی ، با نُه تن از شاعران روشن دلی که سابقه ی دیداری نداشته اند، گفتگو و پاسخ های آنان در باره موضوع مورد بحث، بررسی شده است. نتیجه ی حاصل از گفتگوها، نشان می دهد نابینا،معلومات ذهنی اش را، که از راه حواس چهار گانه خود دریافت می کند، با تخیلش در آمیخته و به جای تصویر، تصور می آفریند و این تصورات را در شعر خویش باز می تاباند. همچنین تصویر ها، یا چنان که گفتیم، تصورات این شاعران در مقایسه با شعرهای شاعران دیگر، تفاوت چندانی ندارد به طوری که نمی توان با قطعیت، مشخصه ایی خاص یافت ،تا به وسیله ی آن، به نابینا بودن سرایندگان آنها پی برد.مگر از روی برخی نشانه ها و قراینی خاص ، که حکم دیگری دارد.

رفتن در لغت به معنای حرکت کردن از جایی به جایی دیگر است؛ امّا در زبان فارسی با توجّه به بافت جمله، معانی مختلفی می یابد. این پژوهش، معانی متعدّد این فعل را در غزلیات حافظ مورد بررسی قرار می دهد و برای تبیین بهتر از نظریه ی طرح واره های تصویری در حوزه ی معنی شناسی شناختی کمک می گیرد. در غزلیات حافظ به جز چند مورد، فعل رفتن اغلب در معنایی غیر از «حرکت فیزیکی از جایی به جای دیگر» به کار رفته است. مفاهیم انتزاعی بیان شده با فعل رفتن عبارتند از : مردن، گذر زمان، وجود داشتن و متحمّل شدن، عاشق شدن، طلب معشوق، وصال، آغاز و اتمام کار، رد کردن و ثبات. کاربرد فعل رفتن در هریک از موارد مذکور تبیین کننده ی دیدگاه ها و اندیشه-های حافظ است که به مواردی از جمله نگاه مثبت به پدیده ی مرگ، توجه به کیفیت گذر زمان، گذرا بودن سختی ها و ماهیت پویای عشق و برگشت-ناپذیری و جبر موجود در آن می توان اشاره کرد.

این مقاله در پی تبیین اهمیت و کیفیت استفاده از سجع، مبتنی بر ساختار و روح زبان فارسی در آثار عرفانی و ادبی است. در این میان، به علل توجه نویسندگان و میزان توفیق آنان در رعایت قواعد اصولی سجع از منشأ عربی آن، با هدف چگونگی استفاده مؤلفان از سجع و موازنه اشاره می شود. نتایج نشان می دهد که برای آفرینش اثر هنری مبتنی بر سجع، تغییر ساختار ظاهر به تغییر ساختاری درونی اثر از جمله محتوا و توصیف رویدادها منجر می شود. همچنین نویسندگانی که به خصوصیات سجع مبتنی بر ذات زبان فارسی در اثر خود توجه کرده اند، متنی هنری آفریده اند و حال آن که تلاش مقلدان آن در این خصوص، اغلب از روی تفنن و افاده فضل بوده است. این مقاله در پی تبیین اهمیت و کیفیت استفاده از سجع، مبتنی بر ساختار و روح زبان فارسی در آثار عرفانی و ادبی است. در این میان، به علل توجه نویسندگان و میزان توفیق آنان در رعایت قواعد اصولی سجع از منشأ عربی آن، با هدف چگونگی استفاده مؤلفان از سجع و موازنه اشاره می شود. نتایج نشان می دهد که برای آفرینش اثر هنری مبتنی بر سجع، تغییر ساختار ظاهر به تغییر ساختاری درونی اثر از جمله محتوا و توصیف رویدادها منجر می شود. همچنین نویسندگانی که به خصوصیات سجع مبتنی بر ذات زبان فارسی در اثر خود توجه کرده اند، متنی هنری آفریده اند و حال آن که تلاش مقلدان آن در این خصوص، اغلب از روی تفنن و افاده فضل بوده است. کلیدواژه: سجع، موازنه، کنزالسّالکین، کشف الاسرار، مقامات حمیدی.

اندیشه سره نویسی گرایی، انگیزشی است که در طی قرون و اعصار، گاه گاهی عده ای را مجذوب خود ساخته، جریانی هایی را در نثر نویسی به همراه داشته است؛ یغمای جندقی یکی از نویسندگانی است که در قرن سیزدهم هجری به امر سره نویسی اهتمام ورزیدند؛ وی در طی برخی از نامه های خود تحت عنوان "پارسی نگار" واژه ها و ترکیبات فارسی را جانشین کلمات عربی ساخته است. بر خلاف باور شایع، استفاده از کلمات فارسی مجعول و مهجور بسامد بالایی در نثر یغمای جندقی ندارد. وی با آراستن نثر از طریق جملات و کلمات معطوف و لخت های سجع، علاوه بر پالودن نثر از عناصر زبانی غیر فارسی، سبک شخصی برای خود ابداع نموده است که پیروان و شاگردانی نیز داشته است. یغمای جندقی برای نامه نگاری، ارزش و اعتبار تاریخی و ادبی بسیاری قائل است و از نامه نویسی در جهت اشاعه نام و مقاصد خود بهره جسته است؛ لحن یغما در نامه هایش، لحن تعلیمی و بزرگ منشانه است. در این مقاله، پس از نگاهی مختصر به جریان سره نویسی و معرفی زندگی و آثار یغمای جندقی، نامه های پارسی نگار یغمای جندقی را از حیث سبک نگارش و اندیشه غالب بر آن، بررسی نموده ایم.