عاطفه غفوری

نشانه ها با قدمتی به بلندای تاریخ تفکر، همواره بخشی از ذهنیت افراد مختلف در فرهنگ های گوناگون بوده اند. دانستن آنچه موجب تناسب لازم برای ایجاد نشانه میان عنصر اولیه و پیام نهایی می شود، ما را در رسیدن به درک بهتر از فرهنگ ها یاری می کند. کارکردهای یک عنصر و ارتباط خاص آن با محیط پیرامون از جمله عواملی است که موجب به وجود آمدن نشانه ها می شود. سرو از جمله درختانی است که در محیط زیست خویش به دلیل خصوصیات خود به نشانه ای مهم بدل شده است. این مقاله تلاش داشته است با بررسی اسناد موجود، ابتدا این گیاه را در مناطق جغرافیایی متفاوت، در فرهنگ های گوناگون و زمان های مختلف بررسی کرده، کارکردها و خصوصیات آن را مشخص کند، سپس با رویکرد نشانه شناسی بینامتنی دلایل تبدیل این درخت به یک نشانه بررسی شود. برای انجام این تحقیق، اطلاعات اولیه به روش کتابخانه ای و بررسی منابع موجود انجام شد. تحلیل داده های به دست آمده با روش نشانه شناسی بینامتنی صورت گرفت. سرو به دلیل مواردی همچون فرم و محتوا (خاصیت گندزدایی، استحکام، همیشه سبز بودن و نداشتن میوه) در زمینه های متفاوت از جمله نگارگری، صنعت، ادبیات و اخلاق پیامی را منتقل می کند و همین موجب تبدیل آن به یک نشانه در فرهنگ های متفاوت و مناطق جغرافیایی مختلف شده است.

دلایل وقوع مرگ و واکنش به آن برای شخصیت های مختلف قصه متفاوت است. این مسئله وقتی برجسته می شود که قهرمان و یا محبوب او در میانه داستان مرده باشد. از آنجا که پایان خوش از ملزومات قصه های عامیانه است، راوی راهی برای جبران این مسئله می یابد و آن بازگرداندن مرده از مرگ است. در این نوشتار تلاش می شود، بن مایه بازگشت از مرگ و ارتباط آن با فرهنگ عامه در داستان ها بررسی شود. جامعه آماری این تحقیق، شامل همه تیپ های قصه هایی است که بن مایه بازگشت از مرگ دارند. ابتدا، با مطالعه کتاب طبقه بندی قصه های ایرانی نوشته اولریش مارزلف، 12 تیپ قصه شناسایی شدند. روایت های مختلف این قصه ها نیز به شیوه نمونه گیری در دسترس، از میان کتاب های قصه های عامیانه یافت و به روش تحلیل محتوا بررسی شدند. با مطالعه این قصه ها مشاهده شد که راوی چه برای ایجاد تعلیق و زیباتر کردن داستان و چه برای رساندن پیامی خاص به مخاطب در داستان خود، از بن مایه بازگشت از مرگ استفاده کرده است. شیوه طرح این بن مایه، ریشه آن و این نکته مهم که سیری تکاملی برای بیان این مطلب در قصه ها وجود داشته، مهم است. گذر زمان، یافته های تازه بشری و اتفاقات تاریخی، بی شک در طرح این قصه ها مؤثر بوده است. در نهایت، از تحلیل محتوای روایت ها می توان نتیجه گرفت، هرچند طرح مسئله بازگشت از مرگ در طول سالیان، شکل های مختلفی به خود گرفته و سیر تحول آن از اسطوره به جادو و از جادو به دین بوده است؛ اما اصل موضوع، توانایی بازگشت از مرگ در روایت های مختلف ثابت بوده است.

در سال 1920ویلادیمیر پراپ با عرضه ی نظریه ی ریخت شناسی باب جدیدی را به روی قصه پژوهان سراسر جهان گشود. نگاه او به ساختار قصه ها امکان مطالعه ی آن ها را به شیوه ای علمی و کاربردی به پژوهشگران می داد. در این شیوه پژوهشگر با مطالعه ی ساختار قصه به الگوهای مشخصی دست می یابد که در همه ی قصه ها یکسان است. این الگوها وجود نظامی سازمانی را نشان می دهد. این نظام از اجزای مشخصی تشکیل می شود که شامل شخصیت های قصه، نوع ورود ایشان به قصه و کارکردهایشان در طول قصه است. نظام مذکور در همه ی قصه ها تکرار می شود اما نکته ی قابل توجه در این مورد چگونگی به کارگیری عناصر دنیای واقعی در این قالب و سازمان توسط راویان قصه هاست. برای مثال، قهرمان در همه ی قصه ها وجود دارد، ولی این که او چه کسی باشد و چه بکند نشان دهنده ی نوع نگاه راوی و جامعه ایست که او به آن تعلق دارد. هدف این مقاله ریخت شناسی قصه های ایرانی است. قصه های انتخاب شده به عنوان نمونه ی آماری این مقاله از قصه های روایت شده در منطقه ی آذربایجان است که شامل استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، زنجان و اردبیل است. این نمونه ی آماری شامل صد قصه ی غیر تکراری است که به شکل تصادفی انتخاب شده است. با بررسی ساختار این قصه و چگونگی پردازش شخصیت زن در قصه ها می توان به الگویی از نقش او در جامعه دست یافت.