محمد مجتهد شبستری

دین سلوک معنوی خود آدمی است. تجربه دینی هسته درونی دین است که آموزه‏های اعتقادی و اخلاقی و نیز اعمال و شعائر در لایه‏های بعدی آن قرار دارند. با وقوع تحولات اجتماعی، آموزه‏ها و اعمال یادشده با آن دغدغه‏های درونی ناهماهنگ می‏شود و بحران رخ می‏نماید.

به نظر آقاى شبسترى طرح مسئله رابطه ایمان و سیاست باید بدین‏شکل باشد که ما انسان‏ها که سیاست هم مى‏ورزیم، چگونه مى‏توانیم ایمان بیاوریم و عمل صالح انجام دهیم، نه بر عکس، که حالت عکس آن به مسیحیت برمى‏گردد. بر این اساس، در تغییر به نظام مردم‏سالارى، بدعتى وجود ندارد و چیزى به نام مردم‏سالارى دینى وجود ندارد.

نویسنده، نخست، به نقل از هیلر، دین‏شناس آلمانى، تعریفى مختصر از دین ارائه مى‏کند. سپس، نظر یک دین شناس دیگر را، که به پنج گونه دین و دین‏دارى در طول تاریخ اشاره دارد، شرح مى‏دهد.

نویسنده در این مقاله ادعا کرده است که نبود روى‏کردى عقلانى به دین، از یک سو، و ارائه‏ى تعاریف نادرست و تحریف‏شده از مردم‏سالارى، از سوى دیگر، سبب شده تا برداشتى روشن و دقیق از مقوله‏ى مردم‏سالارى وجود نداشته باشد. از این رو، ایشان با برشمردن ارزش‏هاى مردم‏سالارى و مقایسه‏ى آن با ارزش‏هاى دینى، درصدد ارائه‏ى روى‏کردى عقلانى به دین است.

مقاله‏ى حاضر، متن سخن‏رانى آقاى مجتهد شبسترى است که در بزرگ‏داشت مرحوم دکتر یداللَّه سحابى در مسجد دانشگاه تهران ایراد شده است، آقاى شبسترى، در این سخن‏رانى، به بررسى انحاى اساسى آزادى و اهمیت آن در حیات انسان امروزین و نیز، نسبت آزادى تفکر با ادیان وحیانى پرداخته است.

مقاله حاضر که متن تلخیص شده سخنرانى آقاى شبسترى در کنگره دین‏پژوهان کشور است، ضمن تذکر اهمیت و محوریت «ایمان‏» در تفکر دینى، نسبت آن را با مقوله تاریخ دین و دین‏شناسى تاریخى بازمى‏کاود . به نظر آقاى شبسترى، میان ایمان و دین‏شناسى تاریخى رابطه برقرار است و براى تعیین معناى ایمان، حتما نیازمند دین‏شناسى تاریخى هستیم .

نویسنده محترم آزادى را مقوم دموکراسى مى‏داند. آزادى، تکثر، حق حیات مخالفان و قرائت‏هاى مختلف، از ارکان مردم‏سالارى دینى به شمار مى‏روند. پسوند «دینى» براى مردم‏سالارى چیزى بیش از توصیف واقعیت نیست و بار ارزشى ندارد و دین نمى‏تواند ارزش‏هاى خودش را بر مردم‏سالارى تحمیل کند؛ بلکه باید در ارزش‏هاى خودش تجدید نظر نماید.

ایمان مسیحى، ایمان به تاریخ قدسى است و مدرنیته، وضعیت دور شدن از این تاریخ قدسى و روى آوردن به تاریخ عرفى و بر هم خوردن آرامش گذشته و پیدا شدن تعارض میان درون و بیرون انسان مؤمن است. براى رفع این تعارض سه راه حل در جهان مسیحیت پیشنهاد شده است که یکى بر بازسازى وحى تکیه دارد؛ دومى به اسطوره‏زدایى مى‏پردازد و تقلیل‏گراست و سومى بر تجربه‏هاى دینى استوار است و مى‏خواهد تجربه‏هاى دینى موجود در سنت را بازسازى کند. وضع در جهان اسلام با جهان مسیحیت تفاوت دارد و نمى‏توان وضعیت این دو جهان را یکسان دانست.

آقاى مجتهد شبسترى در این گفت‏وگو جریانات فکرى در آستانه و پیش از انقلاب را مورد بررسى قرار مى‏دهد و ضمن اشاره به چهار جریان فکرى، جریان فکرى غالب عالمان را مورد ارزیابى و انتقاد قرار مى‏دهد و ادعا مى‏کند که از طریق مراجعه به کتاب و سنت و منابع دینى نمى‏توان به اندیشه سیاسى رسید.

هرمنوتیک، ابتدا دانش «فهمیدن متون» بود؛ ولى به‏تدریج به دانش «فهمیدن زندگى» و دانش «فهمیدن وجود» و «شالوده‏شکنى» مبدل شد. دو نظریه درباره «معنا» وجود دارد که در یکى، هدف، رسیدن یا نزدیک شدن به معناى مراد مؤلف است و در دیگرى، روى هم افتادن افق معنایى خواننده با افق معنایى مؤلف است. مسلمانان نیز باید بر مبناى یک هرمنوتیک فلسفى به قرائت متون دینى خود بپردازند؛ کارى که هنوز انجام نگرفته است.

متن زیر تلخیص دقیقى از گفت‏وگوى روزنامه ایران با آقاى شبسترى درباره کتاب جدیدالانتشارش با نام نقدى بر قرائت رسمى از دین مى‏باشد. منظور ایشان از قرائت رسمى، قرائت فقهى - حکومتى است که در حوزه حکومت و سیاست با زبان تکلیف سخن مى‏گوید. در عصر مدرنیته، به دلیل وجود گزینه‏هاى مختلف سیاسى و اجتماعى، باید از «حقِ» انتخاب سخن گفت، نه از تکلیف. تنها پیام سیاسى و اجتماعى دین اسلام این است که عدالت باید تحقق پیدا کند. احکام معاملات و سیاسات در قرآن و سنت، تاریخ‏مند بوده و تنها مصالح موقت آن عصر یا محیط را تأمین مى‏کرده است. مقتضاى مسلمان زیستن ما در عصر حاضر این است که حقوق بشر را بپذیریم و آن را اساس سازمان‏دهى اجتماعى خود قرار دهیم.

آقاى شبسترى بر آن است که براى فهم ایمان باید به دو منبع متون دینى و تجربه‏هاى مسلمانان مراجعه کرد. ما به اصل وحى دسترسى نداریم و تنها حکایت مکتوب آن در دست ماست. ایمان پاسخى است که به خطاب خداوند مى‏دهیم و این خطاب را از لابلاى سنت اسلامى که مشتمل بر متون دینى و تجربه‏هاى مسلمانان است، کشف مى‏کنیم.

اصلاحات دینى و اصلاحات سیاسى و اجتماعى در جامعه ما دچار خلأ نظرى است؛ زیرا اصلاحات دینى نیازمند تبیین نظریه‏اى در باب روش قرائت متون دینى است و اصلاحات اجتماعى نیازمند یک فلسفه اجتماعى و سیاسى است. متأسفانه در جامعه ما، در اصلاحات دینى و سیاسى، هنوز هیچ سخن و نظریه روشنى در باب روش قرائت متون دینى و فلسفه اجتماعى مدون نشده است. در دنیاى امروز، پیامهاى دینى را (در حوزه دین یا در اصلاحات دینى) نمى‏توان صرفاً با آتوریته و صدور یک فتواى تعبدى به مخاطبان ارائه داد. اصلاحات بدون «عقلانیت» ممکن نیست. البته این عقلانیت با عقلانیت خودبنیاد متفاوت است.