تاریخ زبان فارسی

کتاب العین خلیل بن احمد فراهیدی، قدیمی ترین فرهنگ نامه عربی است که در اختیار داریم. در مباحث مقدّماتی اشاره کرده ایم که هرچند منابع تاریخی نشان می دهند اثر ابن عبّاس خصلت معجم گونه دارد، امّا اطلاق اصطلاح نخستین معجّم تنها زیبندة کتاب العین است. مقاله با توضیحات فرامتنی دربارة زندگی و اثر خلیل بن احمد آغاز می شود. نیز اشارة کوتاهی کرده ایم به نخستین فرهنگ نامه های عربی تا حدود قرن چهارم. در بخش «منبع شناسی تحقیق» گفته ایم که غیر از اثر خلیل بن احمد، المعرّب جوالیقی، لسان العرب ابن منظور از منابع کلاسیک و الالفاظ الفارسیّة المعرّبة اثر سیّد ادّی شیر، معجم-المعرّبات الفارسیّة نوشتة محمّد التّونجی و المعرّب و الدّخیل فی المعاجم العربیّه نگاشتة نصر علی به عنوان منابع اصلی تحقیق انتخاب شده اند؛ هر کدام به دلیلی. محور تحقیق، کتاب العین است و این که حضور کلمات فارسی در نخستین فرهنگ نامة عربی چگونه است و منابع دیگر فقط در جهت توضیح بیشتر مورد استفاده قرار گرفته اند. مقاله شامل پنجاه و دو کلمه و ترکیب فارسی است که در کتاب العین آمده است؛ چه مواردی که مؤلّف به فارسی بودن آن ها اذعان کرده و چه کلمات فارسی که وی به کار برده، امّا به فارسی-بودن آن ها اشاره نکرده است. این مقاله نشان می دهد کلمات فارسی در قرن دوم هجری چندان در میان اعراب متداول بوده که نظر مؤلّف العین را به خود جلب کرده است.

زبان فارسی اگرچه ریشه دوهزار و پانصدساله در فارس دارد، نوع مسلمانی آن، که به ما رسیده، از خراسان برخاست و، در طول چندین قرن، رفته رفته به غرب و مرکز و جنوب فلات ایران سرایت کرد و شهرنشینان آن نواحی لهجه های محلی خود را، به سود فارسی دری، رها کردند. پیش از آن، از آذربایجان تا همدان تا اصفهان لهجه هایی خویشاوند بازمانده از زبان مادی رواج داشت که وسیله سرودن اشعار معروف به فهلویات است. در این گفتار، از روی آثار بازمانده از زبان قدیم شهر اصفهان و گویش های زنده در پیرامون شهر، مطرح می شود که فارسی در مقام زبان گفتار از چه زمانی در شهر ریشه گرفت و چگونه زبان مادی را تا دورترین بلوکات اطراف اصفهان به عقب نشینی واداشت.

مصحف ارزنده، یکی از قرآن های ترجمه شده و مشتمل بر نیمی از قرآن است که به تازگی با شماره ۳۹۷۹۵ به مجموعه نسخه های خطی در کتابخانه ملی افزوده شده است. در این نوشتار، اثر نامبرده ازنظر ویژگی های نسخه شناختی و رسم الخطی و زبانی بررسی و تحلیل می شود. با توجه به اهمیت هنری اثر، از این نسخه می توان در شمارِ آثار ارزشمند و ممتاز یاد کرد؛ ازجمله ویژگی های این نسخه خطِ نَسخِ زیبای کاتب، کاربردهای زبانیِ کهن و شیوه رسم الخط فارسی قدیم در متن ترجمه و به طور خاص حرکت گذاری گسترده در آن است. تاریخ قطعی و محل کتابت، نام و نشان دقیق مترجِم، کاتب و سفارش دهنده نسخه معلوم نیست. تحلیل ویژگی های رسم الخطی و زبانی این متن در مقایسه با برخی از آثار دوره نخست زبان فارسی به ویژه ترجمه و تفسیرهای قرآن پیش از سده هفتم ضمنِ بهره مندی از دستاوردهای پیشینِ پژوهشگران و متن شناسان این دوره بیان کننده شباهت آن به آثار نامبرده است؛ با این حال، ویژگی های نسخه شناختی اثر به ویژه پختگی خط و برخی آراستگی های آن همراه با شماری از کاربردهای زبانی و ضبط های متأخر بدون در نظر داشتن تفاوت های حوزه جغرافیایی و نیز سلیقه و ویژگی های فردیِ مترجم و یا کاتب این ترجمه را تاحدی از آثار مشابه خود در سده های پنجم و ششم دور کرده است و قضاوت درباره تاریخ آن را به قرن هفتم می رساند. این بررسی ها احتمال کتابت نسخه را در سال ۶۵۴ تقویت می کند که البته به سختی می توان این رقم را از کتیبه ترقیمه حدس زد. تعلق این اثر به گونه های زبانیِ هروی و سیستانی و مرکزی ناممکن نیست و احتمال نسبت دادن خاستگاه شکل گیری آن به خراسان و یکی از حوزه های شمال یا شمال شرق بیشتر است.

در کتاب های درسی تاریخِ زبان فارسی آنچه اهمّیّت دارد، انتقال دانش به دانشجویان است و باوجودآنکه توجّه به نیازهای مرتبط با یادگیری مخاطبان و ویژگی های شخصیتی آنان در تهیّه و تدوین این کتاب ها اهمّیّت زیادی دارد، در بسیاری از موارد نادیده گرفته می شود. ازجمله این نیاز ها که باید به آنها توجّه داشت، هیجانات و حواس دانشجویان و تأثیر زیادی است که این مؤلفه های روان شناختی در یادگیری آنان دارد. الگوی «هَیَجامَد» برگرفته از دو واژه «هیجان» و «بسامد» است که به هیجانات حاصل از استفاده از حواس در فرایند یادگیری توجّه دارد و سه مرحله هیچ آگاهی (تهی)، برون آگاهی (شنیداری، دیداری و لمسی حرکتی) و درون آگاهی (درونی و جامع) را شامل می شود. در پژوهش حاضر به منظور کیفیّت بخشی محتوای کتاب های تاریخِ زبان فارسی، 5 کتاب تاریخ زبان فارسیِ مطرح در سطح دانشگاهی شامل کتاب های تاریخ زبان فارسی (خانلری)، تاریخ زبان فارسی (ابوالقاسمی)، تاریخ مختصر زبان فارسی (ابوالقاسمی)، تاریخ زبان فارسی (باقری) و تاریخ زبان های ایرانی (رضایی باغ بیدی) با استفاده از سیاهه محقّق ساخته بر اساس الگوی هَیَجامَد مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفت و به منظور مقایسه سطوح مختلف هَیَجامَد در این کتاب ها، داده های گردآوری شده با استفاده از آزمون «خی دو» تحلیل شدند. نتایج حاصل، حکایت از آن دارد که تفاوت معناداری میان بهره گیری از الگوی هَیَجامَد در کتاب های تاریخ زبان فارسی وجود دارد و از این منظر می توان کتاب های تاریخ زبان فارسی را آسیب شناسی کرده و به نتایج قابل توجّهی در بازنگری این کتاب ها دست یافت. به نظر می رسد بهره گیری از این الگو در تهیّه و تدوین منابع آموزشی تاریخ زبان فارسی، یادگیری آسان و سریع تری را برای مخاطبان رقم بزند و با درگیری هیجانات و حواس آنان در حین یادگیری مطالب بهتر در حافظه بلندمدّت دانشجویان ثبت شود.

هَیَجامَد تلفیقی از دو واژه (هیجان و بسامد) است که به هیجانات متأثر از استفاده حواس مختلف در یادگیری توجه می کند که با توجه به اهمیت هیجانات در تدوین کتاب های درسی می تواند مدنظر قرار بگیرد. در پژوهش حاضر به منظور کیفیت بخشی و بازنگری محتوای آموزشی کتاب های تاریخ زبان فارسی، به بررسی میزان رضایت مندی دانشجویان و مدرسان در بهره گیری از سطوح مختلف الگوی هَیَجامَد در این کتاب ها پرداخته شده است. بدین منظور، از 150 دانشجوی زبان و ادبیات فارسی در 14 دانشگاه مختلف خواسته شد تا پرسش نامه محقق ساخته رضایت از محتوا که بر اساس سطوح الگوی هَیَجامَد طراحی شده است را پاسخ دهند. همچنین با 8 تن از مدرسان این کتاب ها با هدف بررسی میزان رضایت آن ها از این کتاب ها مصاحبه ای نیمه ساختاریافته انجام شد. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد بیشترین میزان رضایت دانشجویان از سطح دیداری با میانگین(57/14) و کم ترین آن از سطح درونی با میانگین (00/8) است. مدرسان نیز معتقدند با وجود اهمیت هیجانات در یادگیری زیاد به این مؤلفه در این کتاب ها توجه نشده است. بنابراین، می توان با توجه به هیجانات و بازنگری کتاب های درسی تاریخ زبان فارسی براساس الگوی هَیَجامد و متغیرهای آن، رضایت دانشجویان و مدرسان را نسبت به محتوای این کتاب ها افزایش داد.

مقاله حاضر به بررسی انتقادی کتاب تازه چاپ شده جلال خالقی مطلق یعنی واج شناسی شاهنامه اختصاص دارد. مؤلّف کتاب مورد نظر چندین مقاله در رابطه با فردوسی و شاهنامه نیز نوشته است. روشی که نویسنده برای تشخیص تلفظ قدیمی کلمات فارسی در آیات فردوسی به کار برده است در مقاله حاضر مورد بررسی قرار می گیرد. همان طور که در این مقاله نشان داده شده است ، برخی از اشتباهات در برخی از مدخل های کتاب دیده می شود و برخی از تلفّظ های نسبت داده شده به شاهنامه را نمی توان اصیل دانست. با تحقیقات گسترده تر می توان تصوّر دقیق تری از تلفّظ های فردوسی به دست آورد.

یکی از  نکته های مهمی که باید در تهیه و تدوین کتاب های درسی به آن توجه شود، در نظر گرفتن ویژگی ها و نیازهای دانشجویان است. از جمله این ویژگی ها، توجه به تمایلات عاطفی آنان است. برای بهره گیری از این ویژگی می توان ابزار روایت را به کار گرفت، زیرا به نظر می رسد روایت سبب افزایش انگیزه دانشجویان در یادگیری می شود. از سوی دیگر، هیجانات از جمله نیازهای اجتناب ناپذیر در فرآیند آموزش و یادگیری است. از این رو، برای پوشش این نیاز و افزایش هیجانات مثبت دانشجویان می توان از الگوی هَیَجامَد در کنار روایت در طراحی کتاب های درسی استفاده کرد. هَیَجامَد تلفیقی از دو واژه (هیجان و بسامد) است که به  هیجانات متأثر از استفاده حواس گوناگون در یادگیری توجه می کند و متشکل از سه مرحله هیچ آگاهی (تهی)، برون آگاهی (شنیداری، دیداری و لمسی-حرکتی) و درون آگاهی (درونی و جامع) است. در پژوهش حاضر برای بازنگری محتوای آموزشی کتاب های تاریخ زبان فارسی و بهبود وضعیت موجود، الگوی روایت محور هَیَجامَدی به عنوان الگوی پیشنهادی برای تهیه و تدوین کتاب های تاریخ زبان فارسی معرفی شده است. بر مبنای این الگو، محتوای درس در قالب داستان گنجانده می شود و در طول داستان برای بهره گیری از حواس مختلف شنیداری، دیداری، لمسی-حرکتی و تولید هیجانات ناشی از بهره گیری از این حواس از لوح فشرده و نرم افزارهای صوتی، تصاویری مرتبط با موضوع و فعالیت های عملی به کار برده می شود. به نظر می رسد با بهره گیری از الگوی روایت محور هَیَجامَدی در بازنگری کتاب های تاریخ زبان فارسی بتوان به دانشجویان در یادگیری و یادسپاری مطالب تاریخ زبان فارسی کمک کرد.                                                                                                                                                  

در این مقاله کوشش شده است تا با بررسی برخی جنبه های اجتماعی و اقتصادی شعر فارسی، به ویژه شیوه های امرار معاش شعرا و چگونگی ارتباط آنها با دربارها و دیگر مراکز ثروت و قدرت، برخی عوامل ایجاد سنن شعری و معیارسازی متون رسمی مشخص شود. در این بررسی معلوم خواهد شد که برخی کاربردهای شعرا نه تابع زبان طبیعی ایشان، که پیرو سنن شعری و معیارهای زبان رسمی بوده است و از این روی در همه موارد نمی توان از کاربردهای ایشان درباره زبان طبیعی خودشان و روزگارشان نتیجه گیری کرد. با مطالعه موردی درباره کلمه «روی/ رو» روشن می شود که کدام صورت/ صورت های آن در شعر سده های چهارم و پنجم هجری رواج داشته است؛ اما مقصود اصلی به دست دادن قواعد و معیارهایی قابل تعمیم به دیگر پژوهش ها در تاریخ زبان فارسی و تحوّلات واژگانی است.

هدف پژوهش حاضر، بررسی یکی از منابعی است که برای درس «تاریخ زبان فارسی» از درس های رشته زبان و ادبیات فارسی نوشته شده است. برای این هدف، کتاب تاریخ تحلیلی زبان فارسی، تألیف حمیرا زمردی، انتخاب شده است. آیا مؤلف در هدف خود که آشنا کردن دانشجویان با تاریخ زبان فارسی است موفق بوده است؟ نویسنده مقاله حاضر به بررسی این کتاب و سنجش مطالب آن با استفاده از برخی دیگر از کتاب های این حوزه پرداخته است. در این بررسی ایرادات چندی به نظر رسیده است که می توان آنها را چنین برشمرد: اشکالات فراوانی در نگارش و نیز برخی ایرادات چاپی در این کتاب مشهود است، برخی از اطلاعات تاریخی درج شده در کتاب اشتباه است، این کتاب به دلیل کمبود اطلاعات موجب شکل گیری فهمی ناقص در خواننده می شود، و منابع مناسب و کافی در تألیف این کتاب استفاده نشده است و بخشهای مختلف این کتاب، برگرفته از تحقیقات پیشینیان است و نویسنده آن نقش چندانی در یافتن مطالبی که به نام خود آورده است نداشته است.

دیوان مسعود سعد سلمان یکی از مهم ترین متن های تاریخ زبان و ادب فارسی است که از جنبه های گوناگون تاریخی و زبانی و لغوی سزاوار توجه و بررسی است. این متن گران سنگ با همه خطاهایی که در نقل و کتابت آن رخ داده است، سند استواری است که استادی و مهارت مسعود سعد سلمان را در به نظم درآوردن سخن فارسی و سرودن شعرهای اثرگذار نشان می دهد. دیوان مسعود سعد تاکنون بارها به چاپ رسیده است. بهترین تصحیح آن به همت محمد مهیار ده سال پیش منتشر شد و مورد توجه خوانندگان و پژوهشگران قرار گرفت. محمد مهیار پس از انتشاردادن این متن، جستجو در نسخه ها و سندهای دربردارنده سروده های مسعود سعد را کنار نگذاشت و با بررسی منابع جدید و مطالعه نقدها و بررسی های منتشرشده و نیز بازنگری در ضبط برخی از بیت ها، ویراست دیگری از دیوان موردنظر به دست داد. در ویراست جدید پاره ای از خطاها برطرف شده است و بر اساس جنگ ها و منابع جنبی تصحیح، بیت های تازه ای وارد متن شده. به نظر نگارنده، ویراست کنونی بهترین ویراست دیوان مسعود سعد است؛ اما برای بهبود کار و رسیدن به اصیل ترین شکل سروده های مسعود سعد همچنان می توان گام هایی برداشت و اصلاحاتی را اعمال کرد. آنچه در سطرهای زیر از نظر خوانندگان می گذرد، دربردارنده نکته ها و پیشنهادهایی است که در مطالعه اجمالی ویراست موردنظر به ذهن نگارنده رسیده است.

در بین متون ترجمه شده از عربی به فارسی، ترجمه های قدیم نهج البلاغه جایگاه ممتاز و البتّه ناشناخته ای دارند. از آنجا که اصل عربی متن در مواضعی ثقیل و ترجمه آن دشوار است، فضلای اغلب ناشناسی که پیش از عهد صفوی به ترجمه این اثر اقدام کرده اند کار دشواری در پیش داشته اند. آن ها نمونه های فراوانی  برای الگوبرداری و تأثیرپذیری در اختیار نداشته اند، و این دقیقاً برخلاف ترجمه های قدیم قرآن است که در آن ها مترجمان نمونه های پرشماری را در دست داشته و کار آن ها از این لحاظ آسان تر بوده است. در میان ترجمه های منشرنشده از نهج البلاغه، نسخه بسیار ممتاز کتابخانه وزیری یزد (مورّخ 882ق) در مقاله حاضر برای نخستین بار تحلیل و برخی ارزش های زبانی آن بازنمایی می شود. صاحب این ترجمه نیز، مانند سایر ترجمه های قدیم این اثر، ناشناس است، امّا از اشتراک برخی واژگان نادر آن با واژگان شماری از متون قدیم، شاید بتوان درباره محلّ پدیدآمدن اثر گمانه زنی کرد.