سفرنامه

سفرنامه های سیاحان دوره قاجار اطلاعات ارزنده ای از فرهنگ و جامعه ایران این دوره در اختیار مخاطب خود قرار می دهند. این آثار دگرگونی ها و شاخصه های زندگی ایرانی از جمله نهاد خانواده را با «نگاه غیرخودی» نگریسته اند که از این جهت نسبت به سایر نوشته ها حائز اهمیت است. در این میان، با توجه به فضای مردسالار عصر قاجار، زنان به عنوان نیمی از جامعه ایرانی مورد تأکید سفرنامه نویسان خارجی قرار گرفته اند و جلوه های متعددی از سبک زندگی ایرانی - اسلامی زنِ دوره قاجار همچون نوع رفتار، پوشش، نقش اجتماعی، اعتقادات و مشارکت در مناسک مذهبی و ملی و غیره در آن مکتوبات نگارش شده است؛ براین اساس پژوهش حاضر با تکیه بر منابع کتابخانه ای و با رویکرد توصیفی - تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که چه ویژگی هایی از زنِ دوره قاجار با توجه به سبک زندگی ایرانی - اسلامی مورد مداقه مسافران خارجی شده است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که زن این دوره دچار نگاه جنسیتی است و به همان نسبت از امتیازات اجتماعی کمتری نسبت به مردان برخوردار است؛ باوجوداین کارکرد اصلی و نهادینه زن به عنوان «مادرِ» خانواده و همچنین حضور آنان در فضاهای اجتماعی، جشن ها و مناسک گوناگون ملی - مذهبی، نگاه سیاحان را به خود جلب کرده است و نقش اجتماعی آن ها را در جامعه نمایان ساخته است.

یکی از مسائل جامعه ایران موضوع حقوق اقلیت های دینی است که روابط آن ها با دولت ها با فراز و نشیب های فراوانی همراه بوده است. بررسی وضعیت این گروه اجتماعی در ادوار تاریخی ایران به طور عام و رفتار دولت ها با ایشان به طور خاص از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است. دوران صفویه ازنظر کیفیت و کمیت، یکی از تأثیرگذارترین ادوار تاریخی ایران محسوب می شود. دوران حاکمیت صفویان حدود 220 سال بود که در قالب یک دولت دینی، طولانی ترین و پرجاذبه ترین دوره تاریخ ایران پس از اسلام را برای ایران رقم زد. در این پژوهش، سؤال این است که تلقی سفرنامه نویسان عصر صفویه از وضعیت اقلیت های دینی چه بود؟ فرضیه این نوشتار بر پایه دیدگاهی تطبیقی ازسوی سفرنامه نویسان نسبت به وضعیت اقلیت های دینی در ایران آن زمان قرار دارد. یافته های این پژوهش نشان می دهد: 1- اقلیت های دینی در دستگاه حکومتی از کنشگری سیاسی و اجتماعی برخوردار بودند؛ 2- این گروه اجتماعی در اقتصاد، بازرگانی و تجارت خارجی نقش مهمی را ایفا می کردند؛ 3- آن ها در انجام مراسم و مناسک مذهبی خود نیز آزاد بودند. نتیجه اینکه اقلیت های دینی در فواصل زمانی، به دلیل شرایط خاص سیاسی و اجتماعی و یا نگاه تساهل مدارانه پادشاهان، از وضعیت مطلوبی برخوردار بودند و در بعضی از دوران تاریخی نیز بی ثباتی های اجتماعی را تجربه کردند. مقاله حاضر برای فهم وضعیت اقلیت های دینی در دوره صفویه از روش مقایسه ای و اسنادی بهره می برد.