رضا تقی زاده نایینی

8 شوال 1344ق مطابق با چهارشنبه 31 فروردین 1305 وهابیان به قبرستان بقیع حمله و بناهای ساخته شده بر قبور مطهر ائمه (ع) و صحابه و بزرگان اسلام را تخریب کردند. انتشار این خبر در ایران زمینه ساز اقداماتی از سوی دولتمردان ایرانی و علما در راستای محکومیت و بازسازی بقیع می شود. در دوره پهلوی، وزارت خارجه از یک سو و مجالس شورای ملی و سنا از سوی دیگر پیگیر بازسازی مشاهد مشرفه بقیع بوده اند که در نهایت با اقدامات وزارت خارجه ایران دولت سعودی موافقت می نماید سایبان و دیواری در مجاورت قبور ایجاد نماید. در دوره جمهوری اسلامی، کارگزاران ایرانی علاوه بر مطالبه بازسازی بقیع در تلاش بوده اند که اقداماتی جهت رفع محدودیت و سختگیری های عوامل سعودی و تسهیل زیارت ایرانیان صورت گیرد. در هر دو دوره تاریخی، محدودیت های شرع وهابی همواره مانعی در راستای بازسازی بقیع و بهبود شرایط زیارت بوده است که با مذاکره سعی بر تعدیل این محدودیت ها بوده است و در مقاطعی نتایج مثبتی نیز حاصل شده است. واکاوی مذاکرات و اقدامات دولتمردان ایرانی بیانگر این مطلب است که زمانی مذاکرات بازسازی بقیع نتیجه بخش خواهد بود که طرفین همزمان از دو جنبه مختلف مذهبی و سیاسی به توافق برسند.

بازدید از اماکن مذهبی یکی از برنامه های رایج در سفرهای دیپلمات ها و مقامات کشورهای مسلمان به هنگام حضور در دیگر ممالک اسلامی است. آرامگاه امام هشتم شیعیان در شهر مشهد مقدس که مهم ترین زیارتگاه ایران به شمار می رود، در سده اخیر پذیرای ده ها تن از دولتمردان اهل سنت بوده است. این تحقیق که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته، در پی یافتن علل تشرف مقامات مذکور به حرم رضوی است. یافته ها نشان می دهد گرایش های صوفیانه بعضی از دولتمردان مسلمان، یکی از علل تشرف آن ها به آستان مطهر امام هشتم (ع) بوده است. بعضی سیاستمداران مسلمان، همچون ظاهرشاه، ابوالکلام آزاد، عمران خان، عبدالله واد، بی نظیر بوتو و... از کشورهای افغانستان، هند، پاکستان، سنگال و ... به هنگام حضور در ایران، با انگیزه زیارت امام رضا (ع) عازم مشهد شده اند. این افراد در وطن خویش به حمایت از صوفیه یا وابستگی به طریقه هایی چون سهروردیه، قادریه، نقشبندیه، چشتیه و مریدیه شهرت داشتند و گزارش های متعددی از تشرف ایشان به زیارتگاه های صوفیه وجود دارد. با این وصف، به نظر می رسد که مقامات سیاسی مذکور حسب باور یا نظر به احترام و جایگاه امام رضا (ع) در سلسله های صوفیه، نسبت به زیارت مزار وی اقدام کرده باشند. در این زمینه می توان انتظار داشت که زیارتگاه حضرت بتواند به عنوان نقطه اتکایی در بهبود و تقویت روابط سیاسی و فرهنگی مثمر باشد.

سنوسیه یکی از جنبش های تأثیرگذار اسلامی است که به ایجاد یک جامعه انسانی با مؤلفه های فرهنگی و اقتصادی با توجه به توانایی ها و امکانات در دسترس، اهتمام ورزید. این حرکت، جنبشی محلی نبود؛ بلکه موسس آن، محمد بن علی السنوسی، به گونه ای عمل کرد که جنبشی عربی و با نفوذ گسترده باشد. این پژوهش سعی دارد یک دوره مهم از تاریخ جنبش سنوسی در حجاز را بررسی، و تأثیرات مذهبی و فرهنگی آن را بر جامعه حجاز آشکار کند.منطقه حجاز، به دلیل اهمیت مذهبی، در تاریخ جنبش سنوسی از جایگاه برجسته ای برخوردار است؛ در واقع دعوت سنوسی از حجاز آغاز شد. اولین زاویه (خانقاه) سنوسی در حجاز و در کوه ابی قبیس، و سپس تعداد زیادی از زاویه های سنوسی در حجازو سایر بلاد اسلامی ایجاد شد که مورد استقبال عده کثیری از اهل حجاز واقع شد.شیخ فالح الظاهری یکی از برجسته ترین شاگردان زاویه سنوسی بود که بعداً یکی از شیوخ برجسته آن شد و شهرت وی در افق ها گسترش یافت. وی به مقام علمی برجسته ای دست یافت که شایسته تدریس در بسیاری از سرزمین های اسلامی شد؛ تا جایی که سلطان عبدالحمید از وی برای تدریس در استانبول دعوت کرد و عده ای از طلاب به دست او تربیت شدند و پرچم علم را در جهان اسلام برافراشتند.

شهرهای مکه و مدینه به علت جنبه های مذهبی و دینی، از دیرباز مقصد زیارتی ایرانیان بوده است و شیوه برخورد با زائران ایرانی در اماکن مقدسه حجاز از جمله مسائلی بوده است که همواره مورد توجه جامعه ایرانی در سالیان اخیر بوده است و در مواردی نحوه تعامل با زائران ایرانی موجبات ناخرسندی زوار را فراهم کرده است. تمرکز ما در این مقاله، بررسی نحوه تعامل متولیان و خدام قبرستان بقیع با زائران ایرانی در دوره قاجاریه است. هدف این مطالعه، پاسخگویی به این سؤالات اساسی است که اوّلاً رفتارهای متولیان و خدام با ایرانیان در دوره قاجاریه چگونه بوده است؟ ثانیاً چه عواملی در شیوه تعامل متولیان بقیع با ایرانیان دخیل بوده است؟ این پژوهش با اتکا بر گزارش سفرنامه های حج فارسی در دوره قاجاریه انجام شده که عمدتاً به دست افراد فرهیخته این دوره نگاشته شده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد دو عامل شیعه بودن و عجم بودن، همواره مستمسکی برای سختگیری و آزار زائران حرم ائمه بقیع بوده است و این شرایط برای ایرانیان به مراتب سخت تر از سایر زائران بوده است.