اخلاق فناوری

اخلاق شبکه های اجتماعی شاخه مطالعاتی جوانی است که در سال های اخیر بر تنه اخلاق کاربردی روئیده است. این حوزه نوظهور مطالعاتی درباره شبکه های اجتماعی مبتنی بر وب و نسبت آنها با موضوعات متفاوتی از جمله هویت، حریم خصوصی و مفهوم دوستی بحث می کند. مقاله حاضر می کوشد تا سیاهه مقولات مورد بحث در این حوزه مطالعاتی را گسترش داده و باب مطالعه و تأمل درخصوص مقوله خلوت انسانی را نیز در این حوزه بگشاید و نسبت این مقوله را با تغییرات وسیعی که شبکه های اجتماعی در سبک زندگی انسان امروزی ایجاد کرده اند بکاود. تجربه خلوت نشینی تجربه ای غنی در زندگی بشری است که در آثار ادبی، عرفانی و فلسفی شرق و غرب انعکاس وسیعی یافته است. این تجربه برخلاف حس تنهایی و انزوا تجربه ناخوشایندی نیست، بلکه سرشار از کیفیت های معنوی ممتاز و منحصربه فرد است. در این مقاله در مورد ماهیت، ابعاد و فضیلت های این تجربه بحث کرده و تلاش می کنیم نشان دهیم که برخی از فنّاوری های ارتباطی جدید و به طور خاص شبکه های اجتماعی، در صورتی که به شکلی نیندیشیده و بی مهار مورد استفاده قرار گیرند، به مرور این تجربه را تحت الشعاع قرار داده و از دسترس انسان خارج خواهد کرد.

امروزه تکنولوژی و فناوری اطلاعات تار و پود زندگی انسان را در بر گرفته است. تکنولوژی ابزاری است که انسان آن را برای آسایش و رفاه این جهانی به استخدام خویش درآورده است. نکته مهم و مغفول در این به کارگیری، بی توجهی به ارتباط بین حقیقت انسان، سعادت و کمال نهایی او با ذات و ابعاد تکنولوژی است. این غفلت موجب شده است امروزه نه تنها تکنولوژی مستخدم انسان نباشد، بلکه همو با سرعت و قدرت حیرت آور خود متعرضانه انسان را در تملک خویش درآورد. این تعرض به نحوی است که امروزه انسان به هیچ وجه توان گسستن تکنولوژی از حوزه زیست خود را ندارد. هدف این پژوهش آن است که با تبیین حقیقت دوبعدی انسان و توجه به سعادت و کمال نهایی وی به موضوع تکنولوژی و فناوری اطلاعات بپردازد. این نوع روش شناسی نه تنها جدید است، بلکه به خوبی ذات و حقیقت تکنولوژی را نشان می دهد. از جمله نتایج این پژوهش می توان به بینونت کامل غایت انسان و تکنولوژی و مفقودشدن غایت نهایی انسان با ورود تکنولوژی و فناوری اطلاعات به حوزه زیست انسان اشاره کرد. این پژوهش به صورت اسنادی تحلیلی تنظیم شده و می کوشد به تکنولوژی از دریچه ای دینی توجه کند.

شبکه های اجتماعی جدید [1] ( SNS ) دنیای نو و متفاوتی از ارتباطات و تعاملات بشری را برای ما خلق کرده اند. فیس بوک، تویتر، لینکداین، وایبر، تلگرام، واتس آپ و سایر اعضای پرشمار این خانواده در حال رشد با سرعت زیاد در حال تبدیل شدن به یکی از زیرساخت های فناورانه اصلی و بعضاً اجتناب ناپذیر در زندگی و فعالیت اجتماعی ما هستند. در کنار بهره بردن از کاربردهای فراوان و تسهیلاتی که این فناوری برای ما فراهم آورده، در حکم محققان فلسفه اخلاق لازم است تا در جریان نوظهور نقادی و ارزیابی فلسفی این شبکه ها سهم خود را ایفا کنیم. در این راستا، با سه چارچوب نظری رایج در فلسفه اخلاق روبه رو هستیم: اخلاق پیامدگرا، اخلاق وظیفه گرا و اخلاق فضیلت گرا. اگرچه هر کدام از این سه دیدگاه جایگاه خاص خود را در مباحث فلسفه اخلاق دارد اما در ارتباط با ارزیابی شبکه های اجتماعی مهم ترین تحلیل ها تاکنون از جانب فضیلت گرایان، مانند شنون والر [2] و چارلز اِس، [3] ارائه شده است. در این مقاله از چارچوب نظری اخلاق فضیلت جهت ارزیابی SNS دفاع می کنیم. سپس، دیدگاه والر و نقاط قوت و ضعف آن را واکاوی خواهیم کرد. در انتها برای تحقیق بومی در خصوص نسبت شبکه های اجتماعی با شیوه زندگی ایرانی اسلامی چارچوب اولیه ای پیشنهاد می کنیم.   [1]. Social Networking Services. [2]. Shanon Vallor. [3]. Charles Ess.

یکی از حوزه های پرکاربرد اخلاق، اخلاق در محیط های مبتنی بر فناوری یا اخلاق فناوری اطلاعات است که در سال های اخیر با ظهور شبکه های اجتماعی مجازی به یک ضرورت تبدیل شده است. این پژوهش بر آن است با بهره گیری از آموزه های رضوی، اخلاق فناوری را در بستر شبکه های اجتماعی مجازی فراگیرسازی کند؛ خصوصاً اینکه دقت در سیره زندگی اهل بیت (علیهم السلام) و تأسی به شیوه رفتاری و سبک زندگی ایشان- به ویژه سیره امام رضا (علیه السلام)- می تواند انسان را در رسیدن به الگوی مطلوب اخلاقی و اتخاذ روش صحیح زندگی و نیز رسیدن به حیات آرمانی رهنمون سازد. روش این پژوهش از نوع کاربردی است که در آن کوشش شد ابتدا مطالب به روش کتابخانه ای جمع آوری شود، و با روش توصیفی- تحلیلی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد؛ سپس با استخراج اسناد، احادیث و روایات مورد نظر کار طبقه بندی آنها در پژوهش انجام شده و مطالب با مراجعه به منابعی مانند پایان نامه ها، مقاله ها و کتاب های معتبر استخراج شده و به توصیف مطالب مرتبط با عنوان تحقیق پرداخته و پس از آن آموزه های اخلاق فناوری مبتنی بر سیره رضوی در بستر شبکه های اجتماعی استخراج شده است. در این پژوهش تأکید بر مهمترین ابعاد اخلاق فناوری است که سعی شده از آموزه های اخلاقی رضوی برای آموزش این ابعاد در بستر شبکه های اجتماعی مجازی استفاده شود. یافته ها نشان داد که مهمترین ابعاد اخلاق فناوری، آداب معاشرت و حریم خصوصی است که با تکیه بر آموزه های اخلاقی رضوی در شبکه های اجتماعی مجازی- و در سطحی کلان تر- در محیط های مبتنی بر فناوری، می توان از رفتارهای ضد اخلاقی در این محیط ها با تکیه بر این ابعاد کاست؛ و در عین حال از قابلیت های شبکه های اجتماعی مجازی در این زمینه بهره مند شد.

مسئله امکان و چگونگی تحلیل اخلاقی مصنوعات فناورانه در مرحله طراحی، یعنی قبل از آنکه بالفعل شوند و در دست کاربران قرار بگیرند، یکی از چالش های اخلاق فناوری است. این مسئله به ویژه در خصوص فناوری های نوظهور، که کاملاً بدیع اند و درخصوص پیامدهای عمده آنها ابهام و عدم قطعیت زیادی وجود دارد، حادتر است. همچنین سؤال از امکان و نحوه جای دهی ارزش های اخلاقی خاص (غیرجهانشمول) در طراحی فناور ها با قید حفظ کارکرد آنها نیز مسئله ای مناقشه آمیز است. در این مقاله برای پاسخگویی به مسئله اول، روش شناسی مناسب تحلیل اخلاقی فناوری های نوظهور ارائه خواهد شد و در ادامه نیز برای پاسخ به مسئله دوم، با تمرکز بر فناوری های بهسازی انسان (فبا)، نشان داده خواهد شد که نه تنها تحلیل اخلاقی دسته خاصی از این فناوری ها موسوم به فناوری های نوظهور ترا-انسانی، حاکی از تعارض آنها با ارزش های اخلاقی انسانی است بلکه امکان بازطراحی آنها برای جای دهی ارزش های مزبور نیز منتفی است.

این مقاله به معرفی و بررسی انتقادی کتاب رابطه دین و فناوری نوشته آقای دکتر حسین مطیع (استادیار محترم دانشگاه صنعتی اصفهان) می پردازد. تلاش اصلی کتاب، چنانکه خود مؤلف نیز تصریح می کند، بررسی تعامل فناوری و دین در متن جهان بینی اسلامی، و نیز ارائه نظریه ای برای رسیدن به فناوری اسلامی است. مقاله حاضر، ابتدا خاستگاه کتاب و جایگاه آن در بین آثار دیگر مؤلف و سپس روش شناسی پژوهش را مورد واکاوی قرار می دهد و آنگاه به ارزیابی دقیق پروژه مؤلف در باب فناوری اسلامی می پردازد. ادعای این مقاله آن است که کتاب در مسیر دستیابی به نظریه ای منسجم در باب فناوری اسلامی به موفقیت زیادی نائل نمی شود و این کوشش، نیازمند اصلاح و تکمیل است. در واقع، دیدگاه مؤلف متمرکز بر مقاصد طراحان و کاربران مصنوعات فناورانه است و نه متوجه ساختار و ویژگی های فیزیکی این مصنوعات، و بنابراین مفهوم "فناوری دینی" به آنچه که مؤلف، "فناوری غیردینی" (در مقابل ضددینی) می نامد تقلیل می یابد.

از دیدگاه های گوناگونی می توان به فناوری نگریست و ابعاد آن را بررسی کرد: از سویی، کسانی نگاهی ابزاری به فناوری دارند و از سویی دیگر، کسانی از چشم اندازی ریشه ای آن را واکاوی کرده اند و حتی از دیدگاهی هستی شناسانه به آن پرداخته اند. یکی از جنبه های اساسی در مطالعه فناوری، پرسش های اخلاقی است که پیش می کشد و جایی است که مفاهیم "درست/نادرست" و "نیک/بد" سر بر می آورند. مسأله اساسی مقاله حاضر یافتن نسبت اخلاق و فناوری است و با پرسش چگونگی طرح پرسش های اخلاقی در قلمرو فناوری پیش می رود. به بیان دیگر، این مقاله بنا دارد تا فناوری را در پیوند با اخلاق مسأله ساز کند. رویکرد مقاله اکتشافی است و با هدف فراهم آوردن چارچوبی کلان برای بیان مسائل اصلی اخلاقی فناوری دنبال می شود. سرانجام مدلی سه بخشی پیشنهاد می شود؛ چارچوبی که با بهره گیری از آن می توان به طرح ساخته و پرداخته تر پرسش های اخلاقی فناوری و ژرف کاوی آنها پرداخت.