۱.
کلیدواژه‌ها:
عقل توحید وهابیت اخوان المسلمین مسائل توحیدی
مسئله جایگاه عقل در فهم معارف دینی، به ویژه در باب توحید، از دیرباز موضوع مباحثات گسترده ای در میان اندیشمندان اسلامی بوده است. پژوهش حاضر با هدف بررسی تطبیقی، به مقایسه جایگاه و کارکرد عقل در فهم توحید از منظر دو جریان فکری تأثیرگذار یعنی وهابیت و اخوان المسلمین می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد که وهابیت، برخلاف اخوان المسلمین، قلمرو عقل در فهم توحید را محدود کرده و به نوعی رویکردی حداقلی نسبت به آن دارد. این تفاوت در نگاه به عقل، پیامدهای قابل توجهی در فهم مفاهیم بنیادین توحید، از جمله براهین اثبات وجود خدا، تقسیم بندی توحید، اثبات صفات خداوند و تفسیر صفات خبری داشته است. رویکرد حداقلی وهابیت به عقل همچنین منجر به نفی برخی از آموزه های اسلامی همچون توسل، استغاثه و ولایت تکوینی اولیاء شده است. در مجموع، این پژوهش نشان می دهد که اختلاف در نگاه به عقل، به تفاوت های چشمگیری در فهم و تفسیر آموزه های توحیدی در میان وهابیت و اخوان المسلمین منجر شده است.
۲.
کلیدواژه‌ها:
قرآن فقه قاعده فقهی قصص قرآنی قاعده وزر ظرفیت فقهی مسئولیت فردی
قرآن، کلامِ خدا و کتاب آسمانیِ مسلمان ها، به عنوان نخستین و اَساسی ترین منبع احکام شرعی، پاسخگوی همه ی نیازه ایِ آدمی در بیشتر زمینه ها می باشد. با توجه به این که غالباً احکام فقهی این اِعجاز اله ی ب دون تف صیل بیان شده و همواره به شِکل اَمر و نهی نیست بلکه گاهی در لاب ه لای دانش های ق رآنی دیگر، مانند مباحث اخلاقی، اعتقادی و اَمثال و قِصص آن نیز قرار گرفته است. «قِصص قرآن»، یکی از مُ فادها و مدلول های سراسری، تکرارشَونده و تأثیرگذار قرآن کریم شُمرده شده و اَف زون ب ر آن، دربردارنده ی نکته ها و عبرت های بی شماری نیز می باشد؛ در ب سیاری از نمونه ها در نَق ل و لابه لای آیات قصص، احکام و قواعدی بیان شده است که می تواند بَستری برای استنباط و تفقّه قرار گیرند. از جمله «قاعده وِزر»، که یکی از قواعد فقهی مَنصوص است و مُتضمن مفهوم «اصل شخصی بودن» مجازات هاست. در برخی از قِصص انبیاء گذشته در قرآن به مسئله ی وزر و پیامَدهای اَعمال انسان ها اشاره شده است. به عنوان نمونه، داستان های پیامبرانی مانند حضرت نوح، حضرت موسی، و حضرت یوسفA، که هر کدام درس هایی درباره ی ایمان، صبر، و مسئولیت فردی دارند. این پژوهش سعی دارد تا با بهره بُردن از روش توصیفی تحلیلی داستان های قرآن به این مسئله پاسخ دهد که استخراج قاعده وزر، چگونه از داستان های قرآنی قابل استخراج است؟ بررسی ها حکایت از آن دارد که علاوه بر آیاتُ الاحکام، بخشِ آیات قصص قرآن نیز قابلیتِ استحصالِ احکام دینی را دارد.
۳.
کلیدواژه‌ها:
حقوق نسل فعلی نسل آینده روایات عدالت بین نسلی
حقوق نسل های آینده از مباحث عدالت بین نسلی است، که به موجب آن مواهب الهی که از نسل قبل به نسل فعلی به ارث رسیده است، به نسل آینده منتقل گردد و هر نسلی حق استفاده از مواهب الهی را داشته باشد. بدین معنا که طبیعت و منابع موجود درآن متعلق به همه انسان ها و نسل ها است و برای برطرف کردن نیازهای آنان آفریده شده است و هیچ دلیلی مبنی بر تعلق مواهب الهی بر نسل فعلی و برتری آنان به نسل های آینده وجود ندارد و روایات اهل بیت (ع) مشتمل بر آموزه های مهمی در این زمینه بوده و نشان دهنده این است. آن چه در آسمان و زمین وجود دارد، متعلق به همه انسان ها در تمام اعصار است و روایات وارده در این خصوص به علاوه بر نسل کنونی (موجودین)، شامل نسل های آینده (معدومین) نیز می شود و بر ضرورت حفاظت از حقوق نسل های آینده و مواهب الهی تاکید دارد و در کنار توجه به بعد معنوی، بشریت را به رعایت حقوق نسل های آینده تشویق نموده و اصول و ضوابطی را برای حفاظت از این امر مقرر نموده است.
۴.
کلیدواژه‌ها:
وهابیت امامت حضرت علی (ع) غدرامت خیانت صحیح حسن
فرقه وهابیت همواره تلاش نموده است تا فضائل امیرالمؤمنین علی (ع) را به چالش کشیده و به ویژه احادیثی که امامت بلا فصل ایشان را ثابت می نماید، مورد نقد قرار دهد. یکی از این احادیث، حدیث «غدر امت» است که وهابیت آن را جعلی و فاقد اعتبار می داند. با این حال، بررسی دقیق آثار فضیلت نگاری، تاریخی، رجالی، کلامی و حدیثی اهل سنت نشان می دهد که دیدگاه غالب در میان اهل سنت، با ادعای وهابیت متفاوت است. بسیاری از علمای اهل سنت، از جمله بزرگان حدیث، این حدیث را صحیح یا حسن دانسته اند. در این پژوهش، با رویکرد توصیفی-تحلیلی و به شیوه ای انتقادی، به بررسی اشکالات وهابیت در مورد این حدیث پرداخته شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که این حدیث در منابع معتبر اهل سنت نقل شده و راویان آن نیز مورد وثوق دانسته شده اند. بنابراین، ادعای جعل این حدیث توسط وهابیت، با شواهد موجود در منابع اهل سنت سازگاری ندارد.
۵.
کلیدواژه‌ها:
قرآن «حِل» سوره بلد نقد تفاسیر
شهرت فقهی یا تفسیری معنای برخی واژگان در قرآن، گاه مانع بازخوانی آنها در بستر آیه و فهم صحیح قرآن می شود. واژه قرآنی«حِلّ»، نزد بسیاری از مفسران به خصوص عموم مفسران اهل سنت به معنای حلیت و روا بودن شرعی شهرت دارد و درآیه دوم سوره بلد نیز به همین معنا از سوی آنها به کار رفته و به روابودن قتل برای پیامبر در روز فتح مکه تفسیر نموده اند. این تفسیر ضمن اینکه مخالف اخلاق و سیره پیامبر (ص) در تاریخ و نیز مخالف حکم حرمت شرعی حریم مکه است، خاستگاه برخی شبهات و نقدها در مورد وحیانی بودن قرآن و جایگاه رسول خدا نیز شده است. برخی مفسران فریقین معانی دیگری چون هتک حرمت و حلیت قتل پیامبر توسط مشرکان در مکه یا سکونت ایشان در مکه را مراد آیه دانسته اند. این تفاسیر نیز خالی از إشکال نیست. بر این اساس پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی و با رویکردی انتقادی به بررسی لغوی واژه و تأمل در سیاق بر مبنای تفسیر قرآن به قرآن پرداخته واثبات می کند؛ گوهر معنایی ریشه «ح ل ل» در بازشدن و آزاد شدن از قید، محوریت دارد. بنابراین به نظر می رسد در آیه مورد بحث، به معنای رفع تنگنا و آزار پیامبر و به تبع یارانش برای زندگی آزادانه در مکه به دور از مخالفت مشرکان به کار رفته است. در این رویکرد، مطابق با فضای نزول سوره در شرایط زمانی سخت دعوت آشکار، خداوند به گونه تثبیت و تسلی، این گشایش و آزادی را به رسول خود وعده داده است.
۶.
کلیدواژه‌ها:
زبان قرآن زبان نشانه آیه حق توحید ربوبی
این پژوهش با روش تحلیلی - تفسیری و با رویکردی نشانه شناختی به بررسی ماهیت زبان قرآن به مثابه «زبان نشانه» یا «نظامی از نشانه ها» می پردازد. با استناد به آیات و تأکید قرآن بر مفهوم «آیه» (نشانه بودن)، استدلال می شود که زبان قرآن فراتر از گزاره های عرفی یا علمی، مبتنی بر نظام نشانه شناختی است و قرآن نه تنها متنی دینی، بلکه شبکه ای از نشانه هاست که مخاطب را به کشف حقایق از طریق تعامل با نشانه ها و تأمل در هستی و توحید ربوبی -با تکیه بر کلیدواژه «حق» در قرآن- فرامی خواند. تحلیل محتوایی و نقش توحید ربوبی در هدایت انسان نشان می دهد که زبان نشانه محور قرآن، راهی جهان شمول برای درک حق ارائه می دهد که وابسته به فرهنگ، دانش و تجربه فردی و اجتماعی است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که رویکرد نشانه محور قرآن، امکان تفسیر پویا و تطبیق پذیر با شرایط زمانی- مکانی مختلف را فراهم می سازد، بدون آنکه به یکتابودن حقیقت خدشه وارد شود. این پژوهش همچنین توحید ربوبی و نزدیکی به حق را به عنوان محوری برای وحدت بخشی به تفسیرهای متنوع از نشانه ها معرفی می کند؛ زیرا خداوند سراسر عالَم را نیز برپایه زبان نشانه آفریده است. یافته ها حاکی از آن است که خوانش نشانه شناختی از قرآن، راه حلی برای رفع تضاد میان ثبات حقیقت و تغییرپذیری تفسیرها است.
۷.
کلیدواژه‌ها:
مفهوم سازی مکان شدگی دنیا امام علی استعاره شناختی بنیان استعاره ها همبستگی تجربی
شناخت دنیا به عنوان محل زندگی انسان، از دیدگاه امام علی به عنوان انسان کامل به نگاه انسان ها در هر زمان و هر مکان، رویکردشان به آن و در نتیجه دانستن راه و رسم زیستن در آن کمک شایانی می کند. از آنجاکه استعاره شناختی (نگاشت نظام مند از یک حوزه مبدا بر یک حوزه مقصد)، به عنوان نوعی فعالیت ذهنی مرتبط با مفهوم سازی، در تفکر، استدلال، درک، تحلیل، اقناع مخاطب، انتقال مفاهیم به وی، حتی در رفتارسازی و تولید مفاهیم جدید همچنین ایجاد واقعیت اجتماعی، فرهنگی و روان شناختی، ابزاری کارآمد به شمار می رود، در گفتمان هدایتگر و انسان ساز نهج البلاغه بسیار مورد استفاده قرار گرفته است. بر این اساس، پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد شناختی، مکان شدگی دنیا را در در زبان نهج البلاغه تحلیل می کند تا روشن سازد مکان هایی که در مفهوم سازی دنیا در چارچوب نظریه معاصر استعاره در نهج البلاغه مورد توجه و استفاده قرار گرفته اند کدامند سپس بنیان استعاره های شناختی را که در این مفهوم سازی به کار رفته اند مورد بررسی قرار می دهد. نتایج پژوهش نشان می دهد مزرعه، دریا، آبشخور، رودخانه/ دریاچه، تکیه گاه، چراگاه، میدان مسابقه، خیمه و بازار مکان هایی هستند که در مفهوم سازی دنیا در زبان نهج البلاغه مورد توجه قرار گرفته اند. تحلیل دنیای مکانی شده بیانگر آنست که بنیان همه استعاره های شناختی این مقوله همبستگی های تجربی غیر مستقیم ما هستند، نه هم زمانی تجربی و نه بدن مندی.
۸.
کلیدواژه‌ها:
قرآن تحلیل محتوا راهکارهای عملی تقوا خودسازی مدیریت درونی خودکنترلی
تقوا از مفاهیم بنیادین قرآن کریم است که نقشی اساسی در هدایت و تعالی فردی و اجتماعی ایفا می کند. این پژوهش با تحلیل محتوای مضمونی و بررسی سیاق آیات، نشان می دهد که قرآن افزون بر معرفی تقوا به عنوان ارزشی والای اخلاقی، دستورالعمل هایی عملی برای تحقق آن ارائه کرده است. برخلاف پژوهش های پیشین که بیشتر بر فضیلت های تقوا تمرکز داشته اند، این تحقیق به استخراج و تحلیل راهکارهای قرآنی برای تقویت تقوا در زندگی روزمره پرداخته است. یافته ها حاکی از آن است که تقوا در قرآن به مثابه فرایندی خودتنظیم گر معرفی می شود که کنترل تمایلات نفسانی، مدیریت هیجانات و هم سویی رفتار با ارزش های الهی را در بر می گیرد. راهکارهایی نظیر پایداری در مسیر عبودیت از جمله صبر و ثبات قدم همچنین رعایت سازوکارهای پیشگیرانه در برابر لغزش، مانند ایجاد موانع ذهنی و عملی برای جلوگیری از ارتکاب گناه و خویشتن داری، و نیز پاک سازی جسم در راستای ارتقاء معنویت از طریق التزام به تغذیه ای سالم و مشروع و نیز روزه داری، هر یک نقشی کلیدی در تحقق این هدف ایفا می کنند.از نوآوری های این پژوهش، ارائه چارچوبی تحلیلی برای استخراج مفاهیم قرآنی از طریق مطالعه سیاقی آیات است که موجب درک عمیق تر پیام های قرآن و شناسایی راهکارهای کاربردی آن در مسیر خودسازی می شود.
۹.
کلیدواژه‌ها:
اخلاق فناوری اخلاق هوش مصنوعی عدالت الگوریتمی مسئولیت پذیری دیجیتال حریم خصوصی
این پژوهش به بررسی چارچوب اخلاقی هوش مصنوعی مبتنی بر اصول اسلامی در چهار حوزه ارتباط انسان با خدا، خود، دیگران و محیط زیست می پردازد. با استفاده از روش کیفی-تحلیلی و استناد به منابع دینی (قرآن، احادیث) و مطالعات کتابخانه ای، اصول اخلاقی اسلام استخراج کرده و تطبیق آن ها با چالش های هوش مصنوعی تحلیل شده است. بررسی ها نشان می دهد در ارتباط با خدا اصولی مانند ادای امانت الهی و عدالت، الهام بخش طراحی سیستم های شفاف، عادلانه و مسئولیت پذیر است. در ارتباط انسان با خود مدیریتی قوای درونی (قدرت طلبی، کمال طلبی) و توجه به سلامت روانی-جسمانی کاربران در طراحی الگوریتم ها ضروری است. در ارتباط با دیگران رعایت انصاف، احترام به حریم خصوصی و اجتناب از تبعیض در سیستم ها مانند تشخیص چهره و استخدام هوشمند و در ارتباط با محیط زیست بهینه سازی مصرف انرژی، کاهش آلایندگی و حفاظت از حیات وحش با کمک هوش مصنوعی از مهم ترین موارد هستند؛ در نتیجه تلفیق اصول اسلامی با اخلاق هوش مصنوعی، نه تنها از بحران هایی مانند نقض حریم خصوصی و تبعیض الگوریتمی جلوگیری می کند، بلکه هوش مصنوعی را به ابزاری برای تحقق عدالت اجتماعی و پایداری زیست محیطی تبدیل می نماید.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
محمدحسین ذهبی محمدهادی معرفت اهل کتاب اسرائیلیات سیره صحابه بنی اسرائیل
رجوع به اهل کتاب آثار و پیامدهای زیانباری همچون نفوذ جعلیات و اسرائیلیات به حوزه تاریخ، حدیث و تفسیر را به همراه داشت. موافقان رجوع به اهل کتاب برای اثبات روایی و به منظور توجیه عملکرد برخی از صحابه و تازه مسلمانان از اهل کتاب به شماری از آیات، روایات و سیره صحابه استناد جسته اند. این مقاله با هدف بررسی مقایسه ای آراء ذهبی و معرفت پیرامون جواز رجوع به اهل کتاب نگاشته شده به بررسی دیدگاه های آنان ذیل ادله مشروعیت مراجعه به اهل کتاب می پردازد؛ نتایج پژوهش حاکی از آن است دو مفسر پیرامون جواز رجوع به اهل کتاب دیدگاههای متفاوتی ارائه کرده اند. ذهبی برای توجیه رجوع برخی از صحابه به اهل کتاب معتقد است آیات و روایات جواز، مراجعه صحابه به اهل کتاب را اثبات و تجویز می کند. ایشان علاوه بر این سیره عملی صحابه را نیز جوازی برای رجوع صحابه به اهل کتاب دانسته اند. معرفت ادله جواز رجوع به اهل کتاب را بررسی و آیات و روایات جواز را نوعی کنایه دانسته است. آیات را کنایه و از باب «إیاک أعنی و اسمعی یا جاره» و روایت یک تعبیرکنایی از مبالغه در رسوایی و فضاحت است. ایشان رجوع به اهل کتاب را سیره صحابه ندانسته، بلکه معتقدند عده ای از صحابه که از بضاعت علمی اندکی بهرمند بودند به سراغ اهل کتاب می رفتند و تاریخ را گواه صادق این مدعا می داند.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
مرگ مؤلف رولان بارت تفسیر قرآن نشانه شناسی هرمنوتیک
نظریه «مرگ مؤلف» رولان بارت، که در سال ۱۹۶۷ مطرح شد، یکی از نظریه های محوری در نقد ادبی و نشانه شناسی به شمار می رود. این نظریه با تأکید بر استقلال متن از نیت مؤلف و نقش فعال خواننده در خلق معنا، رویکردی نوین به روش های تفسیری معرفی کرد. مقاله پیش رو تأثیر این نظریه را بر روش های تفسیری قرآن بررسی می کند و نشان می دهد که چگونه ایده های بارت می توانند در خوانش های نوین قرآن به کار روند. با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی، این پژوهش به بررسی تطبیقی نظریه بارت با روش های تفسیری قرآن پرداخته و چالش ها و فرصت های این رهیافت را ارزیابی می کند. نتایج این بررسی نشان می دهد که این نظریه، هرچند ظرفیت های مهمی برای پویایی تفسیر ارائه می دهد، اما با برخی الزامات معرفت شناختی کلام الهی ناسازگاری دارد. در چارچوب هستی شناسی فهم، فهمنده و مفسر نص قرآن قادر است برداشت های گوناگونی ارائه دهد، اما این برداشت ها بدون توجه به مُراد الهی از اعتبار برخوردار نخواهند بود. در زمینه ی چندمعنایی زبانی، تأکید بارت بر خودکفایی زبان و شبکه ی دلالت های آن با ساختار نشانه شناختی قرآن سازگاری دارد؛ با این حال، نبود چارچوبی برای تثبیت معنا می تواند خطر گرایش به تکثر معنایی بی ضابطه و کنترل نشده را به دنبال داشته باشد.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
ضرب در قرآن روح معانی انتقال و تحول روابط هم نشینی
بی تردید، قرآن کریم به عنوان کلام الهی، دارای معانی و لایه های متعددی است که فهم دقیق آن، همواره از دغدغه های اصلی مفسران و اندیشمندان بوده است. با این وجود، برخی از واژگان قرآنی، به دلیل گستردگی معنایی و کاربردهای متنوع، همواره محل اختلاف نظر و تفسیرهای گوناگون بوده اند. واژه «ضرب» از جمله این واژگان است که در آیات متعددی به کار رفته و معانی ظاهراً متفاوتی از آن برداشت شده است. از آنجایی که دست یابی به فهمی جامع و منسجم از این واژه، با توجه به نقش محوری آن در فهم آیات و استنباط معارف قرآنی، ضرورتی اجتناب ناپذیر است، پژوهش حاضر با هدف بررسی معنای واژه «ضرب» در قرآن کریم بر اساس نظریه «روح معانی» در فلسفه و عرفان و با تأکید بر روابط هم نشینی واژگانی انجام شده است. در این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع معتبر لغوی و تفسیری، ابتدا به تبیین مبانی نظریه «روح معانی» پرداخته و سپس، با تحلیل کاربردهای مختلف واژه «ضرب» در آیات قرآن و بررسی روابط هم نشینی آن با سایر واژگان، تلاش شده است تا معنایی عام و فراگیر برای این واژه ارائه شود. نتایج این پژوهش نشان می دهد که می توان واژه «ضرب» را به معنای «وقوع و ظهور پدیده ای با هدف ایجاد تأثیر، انتقال و تحول از حالتی به حالت دیگر» تعریف نمود و این معنا، قابلیت انطباق بر تمامی مصادیق استعمالی آن در قرآن را داراست. این پژوهش ضمن ارائه تفسیری نوآورانه از واژه «ضرب»، بر اهمیت نظریه «روح معانی» در تفسیر قرآن تأکید می کند و راه را برای تحقیقات بیشتر در این زمینه هموار می سازد.
