تفسیر المیزان

آزادی مثبت به واسطه تأکید بر عقل به عنوان وجه قوام بُعد عالی وجود انسان، در وهله نخست در معرض شناخت به مثابه مفهومی دارای قرابت با مبانی انسان شناسی اسلامی قرار دارد. از این رو ضرورت دارد علاوه بر ارائه یکپارچه و دقیق از این مفهوم، به نقد مبنایی آن بر اساس رویکرد اسلامی پرداخت. در این نوشتار مبتنی بر تفسیر روشی متن محور، پس از ارائه چیستی مفهوم آزادی مثبت، با تکیه بر مبانی قرآنی علامه طباطبائی به نقد و ارزیابی آن پرداخته می شود. در این مفهوم عقل، عنصر اساسی است که ضرورت بخش اتصاف انسان به آزادی بوده و در صورت قرار گرفتن در محور انتظام بخشی حیات اجتماعی، امکان بهره مندی از آزادی را برای انسان فراهم می آورد. این در صورتی است که مبنای اتصاف به آزادی در قرآن کریم خلافت الهی انسان است که تنها با حاکمیت یافتن حق در عرصه حیات اجتماعی امکان بهره مندی از آزادی برای انسان پدید می آورد. ارائه درکی استقلالی از انسان با تکیه بر عقل و همچنین عدم تفکیک عقل در مقام اثبات و ثبوت از جمله عواملی هستند که موجب انحراف این مفهوم از حقیقت آزادی می شوند.

عدالت اجتماعی یکی از مسائل جوامع بشری است. این مسئله در قرآن کریم به عنوان یکی از اساسی ترین رسالت های پیامبران الهی مطرح شده است. از این رو همواره مورد توجه مصلحان اجتماعی به خصوص اندیشمندان مسلمان از فِرَق و مذاهب اسلامی بوده است. شناخت دقیق این اندیشه از دیدگاه مفسران شیعه و اهل سنت ظرفیت هر یک از این مذاهب در توجه به این مسئله را روشن می کند. پژوهش حاضر با شیوه توصیفی تحلیلی به مطالعه و بررسی تفسیری دیدگاه علامه طباطبایی و سید قطب در تفسیر المیزان و فی ظلال القرآن پرداخته است و به این نتیجه رسیده است که عدالت اجتماعی از دیدگاه علامه طباطبایی مبنای سلامت اجتماعی است. سید قطب نیز عدالت اجتماعی را از نیازهای فطری بشری می داند که بر مبنای سه اصل: آزادی انسان، مساوات انسانی و تکافل به معنای تعاون و همگرایی اجتماعی بنا شده است.

توسّل از معارف مهم و عقاید اصلی در دین مبین اسلام است که به معنای جست وجوی وسیله ای برای تقرّب به خداوند متعال به کارمی رود و در آیه 35 سوره مائده قرآن کریم بدان امر شده است. وسیله، آن چیزی است که متوسّل شونده با توسّل به آن، به مقصود خود دست می یابد. با این حال، این که به چه چیز یا کسی می توان متوسّل شد، از مباحث اختلافی بین تسنّن و تشیّع است که در این نوشتار، هر دو دیدگاه به صورت مقایسه ای مورد بررسی قرار می گیرد. در این مقاله تفسیر المنار به عنوان نماینده تفکر اهل سنّت و تفسیر المیزان به عنوان نماینده دیدگاه شیعه انتخاب شده و تشابه و تفاوت این دو بررسی می گردد. هردو مفسّر توسّل به خدا، قرآن و اعمال صالح را مشروع می دانند؛ اما نویسنده المنار، توسّل به انبیا، اولیا و صالحان را بعد از حیات مطلقا مردود؛ و در زمان حیات، توسّل به دعای ایشان را مشروع می داند. هرچند گاهی همین نظر را نیز نفی و نقض می کند. وی توسّل به ذات مقدس ایشان را نیز به دلایلی از جمله تنافی با توحید نمی پذیرد؛ اما علامه طباطبایی عدم تنافی آن را با توحید اثبات می کند.