اندیشه های قرآنی متفکران معاصر (مطالعات قرآنی نامه جامعه سابق)

کاربرد لفظ در بیش از یک معنا بدان معنی است که یک لفظ، مانند مشترک لفظی در یک استعمال و در آن واحد، بتواند در چندمعنا به کار رود؛ به گونه ای که همه معانی در عرض یکدیگر قرار گرفته و تمام آن ها مقصود گوینده باشد. امکان عقلی این کاربرد یا عدم امکان آن و همچنین امکان وقوعی یا امتناع وقوعی این کاربرد، محل تضارب آرای دانشمندان اسلامی، به ویژه دانشمندان اصولی معاصر بوده است. در مقاله پیش  رو پس از بررسی دیدگاه های مختلف و ارزیابی آن ها با ملاحظاتی، امکان وقوعی این کاربرد ترجیح داده شده است. سپس بر پایه این مبنا به ملاک های چندمعنایی در آیات اشاره نموده و تأثیر این کاربرد در آیات را که از امتیازات این پژوهش به شمار می رود، به صورت تطبیقی استقراء نموده است. از آن جا که قرآن کتاب مورد وفاق در میان همه مسلمانان است، توجه به کاربست چندمعنایی در آیات قرآن، در توسعه معارف شریعت و کشف آرای دین در عرصه های مختلف، نقش بسزایی ایفا خواهد نمود.

قرآن کریم مشتمل بر شگفتی ها و زیبایی های بی پایانی است. بخشی ازاین زیبایی ها در قالب آیاتی ارائه گردیده که هم به لحاظ موضوع و هم ازجهت چارچوب واژگانی باهم یکسانند و تنها در حروف یا واژگان اندکی ناهمگونند. قرآن پژوهان از این امر با عنوان«متشابه لفظی» یادکرده اند. در نوشتار حاضر با محوریت سوره بقره کوشش شده با بررسی آیات متشابه لفظی که در آن ها حذف و اضافه صورت گرفته و با تکیه براصول معناشناسی شناختی به سبکی نوین، تحلیل معناشناختی این آیات انجام گیرد. بدین منظور به روش تحلیلی-توصیفی، آیاتی از سوره بقره، به صورتی نوین مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و با تکیه بر مبانی نظری پژوهش، مانند «چشم انداز»، «مسیرپیما»، «مرزنما» و «کانون توجه» به اثبات تفاوت معنایی در آیات متشابه لفظی پرداخته شده است که درآن واژه ای، حرفی، یا جمله ای در یک جا حذف و در جای دیگر ذکر گردیده است. شناخت اصل لغوی، اصل مضاعف و معناشناسی تاریخی می تواند در این عصر کمک شایانی به فهم واژگان قرآن و توجیه آیات متشابه لفظی نماید.

یکی از خصوصیات قرآن کریم و از اعتقادات بنیادی مسلمانان، جامعیت کلام الهی است که مانند جهان شمولی و جاودانگی قرآن، مورد توجه مفسّران از گذشته تاکنون بوده است. فخر رازی (606-544 ق) صاحب تفسیر مفاتیح الغیب و آیت الله جوادی آملی نویسنده تفسیر تسنیم و از مفسّران مشهور عصر حاضر، از جمله دانشمندانی هستند که به موضوع جامعیت قرآن توجه داشته اند. با تحقیق در آثار مفسّران شیعه و سنی، منشاء اصلی یک اندیشه و هم چنین تحول موضوع های قرآنی آشکار می شود. ازاین رو این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی و مطالعات کتابخانه ای به این نتیجه دست یافته است که فخر رازی در تفسیر جامعیت قرآن، رویکرد حداقلی دارد و قرآن را در حوزه اصول و فروع دین جامع می داند؛ زیرا به نظر وی مسأله اشتمال قرآن با جامعیت آن تفاوت دارد؛ اما آیت الله جوادی آملی در تفسیر جامعیت قرآن، رویکرد حداکثری دارد و جامعیت قرآن را به معنای کامل بودن آن می داند.

توسّل از معارف مهم و عقاید اصلی در دین مبین اسلام است که به معنای جست وجوی وسیله ای برای تقرّب به خداوند متعال به کارمی رود و در آیه 35 سوره مائده قرآن کریم بدان امر شده است. وسیله، آن چیزی است که متوسّل شونده با توسّل به آن، به مقصود خود دست می یابد. با این حال، این که به چه چیز یا کسی می توان متوسّل شد، از مباحث اختلافی بین تسنّن و تشیّع است که در این نوشتار، هر دو دیدگاه به صورت مقایسه ای مورد بررسی قرار می گیرد. در این مقاله تفسیر المنار به عنوان نماینده تفکر اهل سنّت و تفسیر المیزان به عنوان نماینده دیدگاه شیعه انتخاب شده و تشابه و تفاوت این دو بررسی می گردد. هردو مفسّر توسّل به خدا، قرآن و اعمال صالح را مشروع می دانند؛ اما نویسنده المنار، توسّل به انبیا، اولیا و صالحان را بعد از حیات مطلقا مردود؛ و در زمان حیات، توسّل به دعای ایشان را مشروع می داند. هرچند گاهی همین نظر را نیز نفی و نقض می کند. وی توسّل به ذات مقدس ایشان را نیز به دلایلی از جمله تنافی با توحید نمی پذیرد؛ اما علامه طباطبایی عدم تنافی آن را با توحید اثبات می کند.

امروزه بررسی های تطبیقی (مقایسه ای) منجر به شناخت نقاط قوّت و ضعف و هم چنین آشنایی با مبانی اشتراک و افتراق نظرات دو متفکر می گردد. مقایسه آرای این دو در موضوعاتی خاص، چنانچه از دو فرقه متفاوت از یک دین باشند، امکان روشنگری، تقریب مذاهب یا اتّحاد میان فرقه های یک دین را افزون می سازد. آیت الل ه خامنه ای مرجع شیعی ایرانی و شیخ یوسف القَرضاوی عالم سنّی مذهب مصری، هر دو از اندیشمندان معاصرند که شخصیت علمی، اجتماعی و سیاسی آنان، تأثیر بسیاری در تاریخ جهان اسلام ایجاد نموده است. پژوهش حاضر در پی رسیدن به مبانی اشتراک و اختلاف دیدگاه های آن دو و نقد و بررسی آن هاست. از این رو با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد تطبیقی چنین به دست آمد که این دو عالم بزرگ دینی در دو مسأله نگاه به انتخابات با توجّه به دو اصل قرآنی «شورا و مشورت» و «وحدت و یکپارچگی» که تقویت حکومت اسلام را در پی دارد و هم چنین کیفیت استهلال و اثبات آغاز ماه قمری با یکدیگر اشتراک نظر دارند؛ که البتّه در مورد هر دو دیدگاه، مناقشاتی وجود دارد. از سوی دیگر، در نگاه به مسأله، عصمت، مهدویت، مرجعیت و نیز قضاوت زنان تفاوت اساسی در آرای طرفین مشاهده می شود.

نگارش کتاب هایی در موضوع زیارت به ویژه با عنوان الزیاره و المزار از سوی محققان مسلمان، اغلب دو هدف اصلی در پی داشته است: آشناساختن مسلمانان با آداب زیارت و فواید آن و تلاش برای ایجاد اتحاد میان امت اسلامی و تقریب میان مذاهب و مهم تر از آن، جلوگیری از تفرقه میان ملل و مذاهب اسلامی. کتب زیارت به طور کلی دو سبک دارند: کتاب هایی که صرفاً به نقل زیارت نامه و بیان فضائل آن پرداخته اند و دیگر، آثاری که مباحث علمی و نظری در موضوع زیارت را کاویده اند. کتاب الزیاره نوشته علامه امینی(ره)، یکی از نوشته های برجسته ای است که مباحث نظری را در زمینه زیارت به نحوی دقیق و علمی بررسی کرده است. از ویژگی های منحصر به فرد این کتاب، می توان به تحلیل و نقد دیدگاه های گوناگون در اثبات صحّت زیارت و نیز پاسخ به برخی شبهات و اتّهامات برخی از اهل سنت در این زمینه اشاره نمود. مقاله پیش رو با هدف بیان اهمیت زیارت در اسلام، معرفی شاخص ترین آثار در این زمینه و به طور خاص بررسی دیدگاه های علمی علامه امینی به نگارش درآمده و در نتیجه پاسخ گوی شبهات و عقاید وهابیت در موضوع زیارت و اثبات صحت و جواز زیارت قبور بزرگان شده است.