مطالعات تفسیری

شناخت حقیقت عرش همواره از مسائل پیچیده و پر اهمیت برای دانشمندان و صاحبان علم و معرفت بوده است، که علت آن تصریح به عرش الهی در آیه 17 حاقه است که می فرماید: «وَالْمَلَکُ عَلَی أَرْجَائِهَا وَیَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ». مفسران در این زمینه با مفهومی فرامادی مواجه شده اند که سؤال های متعددی را ایجاد نموده است. هدف از تحقیق حاضر بازخوانی و تحلیل وجود عرش الهی در عالم مبدعات است که در آیه فوق بدان اشاره شده است. همچنین بررسی معنای حقیقی عرش، با توجه به اهمیت شناخت آن در حوزه جهان شناسی و خداشناسی و سایر معارف الهی است تا ابهام های تفکر مشبهه و مجسمه پاسخ داده شود. روش این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ای است. نتیجه مقاله بیانگر آن است که: عرش الهی حقیقتی از جنس حقائق غیبی و از مجردات و از نوع عالم مبدعات است. عرش الهی در خلقت به ماده و مدت محتاج نیست و وجودش مسبوق به ماده و حرکت نمی باشد و در نهایت به معنای علم الهی و مقام تدبیر است.

قرآن کریم «اقشعرار» یا «لرزش بدن» مؤمنان در هنگام مواجه شدن با آیات قرآن را یکی از ویژگی های قرآن و نشانه ای از هدایت الهی معرفی کرده است. ایمان حالتی معنوی و لرزش بدن و پدیده های هم بسته با آن همگی مادی هستند. به همین دلیل تحقیق بر این پدیده، راهی برای کشف روزنه هایی از ارتباط عمیقی میان ماده و معنا می گشاید. با وجود اشاره مستقیم قرآن مجید به این حالت تجربی توجه چندانی به ویژگی ها، علل و فرایندهای به وجود آمدن آن نشده است. این درحالی است که در علم زیبایی شناسیِ موسیقی به لرزی ناشی از برخی فرازهای عمیق و لذت بخش موسیقی اشاره شده و تحقیقات تجربی مفصلی در ارتباط با شناسایی ویژگی ها، علل و چگونگی به وجود آمدن این لرز انجام شده است. مطالعه حاضر به روش مقایسه ای مباحث تفسیری در باره «اقشعرار» را با گزیده ای از نتایج تحقیقات تجربی بر پدیده لرز موسیقیایی تطبیق داده است. در نتیجه ضمن شناسایی وجوه شباهت و تفاوت این دو پدیده و استفاده از ویژگی های هریک در شناسایی دقیق تر پدیده مشابه، فهمیده شده است که هرچند این دو پدیده عیناً یکسان نیستند اما اشتراک به گونه ای است که حقیقت واحد و یگانه هر دو حالت در ویژگی ها، اسباب و فرایندهای شکل گیری آشکار است و تمایز آنها در شدت و ضعف و عمق و سطح قابل تبیین است.

حجاب و پوشش، از مسلمات دین اسلام و فرایندی منطبق بر فطرت توحیدی است که خدای والا در پرتو آیات قرآن بر آن تأکید کرده است. مسئله اصلی در این پژوهش، بررسی و نقد دیدگاه برخی از مفسران در تفسیر واژه «حجاب» در آیه 53 سوره احزاب بر پوشش زنان و کیفیت آن با روش گردآوری داده های کتابخانه ای و روش پردازش توصیفی تحلیلی است. براساس یافته های تحقیق، مفسران دیدگاه های مختلفی در تفسیر این آیه دارند. نظیر اختصاص دلالت آن بر پوشش همسران پیامبر| و در نتیجه، منزل گزینی آنان؛ دلالت آیه بر پوشش کامل بانوان مسلمان و در نتیجه، پوشش همه اندام بدن از جمله وجه و کفین که هر دوی این دیدگاه مورد نقد قرار می گیرد. بر پایه دیدگاه برگزیده، آیه پیش روی، اوّلاً اختصاص به مواجهه با زنان رسول خدا| ندارد؛ ثانیاً در مقام بیان پوشش خانه هاست نه پوشش بانوان که با ادلّه درون متنی و برون متنی قابل اثبات است. دلالت سیاق آیات قبل و بعد بر آداب ورود به خانه پیامبر| دلالت تعلیلِ ذیلِ آیه بر پرهیز از اختلاط زنان و مردان، همنشینی واژه «حجاب» با واژه «متاع» و «وراء» از جمله ادله درون متنی و هماهنگی کاربست واژه حجاب در قرآن بر پرده و تصریح روایت انس بن مالک به پرده افکنی، دلالت شأن نزول آیه 53 بر پوشش خانه ها و هماهنگی سبک معماری منازل عصر پیامبر| با معنای پرده، از جمله ادلّه برون متنی هستند.

یکی از مهم ترین وظایف حکومت دینی اجرای امربه معروف و نهی ازمنکر، به منظور اصلاح جامعه است. مفسران قرآن کریم، اشاره هایی به نقش حکومت در انجام این فریضه داشته اند. هدف این نوشتار بررسی تطبیقی نقش حکومت در اجرای فریضه امربه معروف و نهی ازمنکر از دیدگاه مفسران متقدم و متأخر فریقین است. مطالعه حاضر با روش اسنادی و تحلیلی به بررسی دیدگاه های مفسران پرداخته است. بدین منظور دیدگاه های مفسران، در آیات مربوط به امربه معروف، به ویژه آیات 104 آل عمران و 41 حج، مورد بررسی قرار گرفت و در چند بخش تقسیم بندی شد. یافته های این مطالعه نشان داد مفسران متقدم کمتر به نقش حکومت در انجام این فریضه پرداخته اند، اما مفسران متأخر بر ضرورت ورود حکومت به این مقوله تأکید دارند و وظایفی را برای حکومت در این زمینه مشخص نموده اند. نتیجه اینکه ضرورت ورود حکومت به مسئله فریضه امربه معروف و نهی ازمنکر، بیشتر می شود و این موضوع حاکی از آن است که حکومت های دینی، به منظور اجرای احکام اسلامی، ناگزیر از ساختارمند کردن مسائل مرتبط با این فریضه هستند.

عدالت اجتماعی یکی از مسائل جوامع بشری است. این مسئله در قرآن کریم به عنوان یکی از اساسی ترین رسالت های پیامبران الهی مطرح شده است. از این رو همواره مورد توجه مصلحان اجتماعی به خصوص اندیشمندان مسلمان از فِرَق و مذاهب اسلامی بوده است. شناخت دقیق این اندیشه از دیدگاه مفسران شیعه و اهل سنت ظرفیت هر یک از این مذاهب در توجه به این مسئله را روشن می کند. پژوهش حاضر با شیوه توصیفی تحلیلی به مطالعه و بررسی تفسیری دیدگاه علامه طباطبایی و سید قطب در تفسیر المیزان و فی ظلال القرآن پرداخته است و به این نتیجه رسیده است که عدالت اجتماعی از دیدگاه علامه طباطبایی مبنای سلامت اجتماعی است. سید قطب نیز عدالت اجتماعی را از نیازهای فطری بشری می داند که بر مبنای سه اصل: آزادی انسان، مساوات انسانی و تکافل به معنای تعاون و همگرایی اجتماعی بنا شده است.

جهاد ابتدایی یکی از مباحث چالش برانگیز در فرهنگ اسلامی به شمار می رود. مفسران قرآن کریم نیز در کنار سایر محققان مسلمان به واکاوی آیات مشعر به جهاد ابتدایی پرداخته و مؤلفه های مختلف آن را تبیین کرده اند. در این میان می توان دیدگاه های مفسران معاصر را در چهار گروه دسته بندی کرد: بیان نکات کلی آیه و عدم اشاره به حکم کلی جهاد یا انواع آن؛ محدود نمودن حکم جهاد به دفاع. یادکرد از مفاد جهاد ابتدایی و مؤلفه های آن با تعابیر دیگر؛ به کارگیری اصطلاح «جهاد ابتدایی» و بیان مؤلفه های آن. آیت الله جوادی آملی معتقد است که جهاد ابتدایی با اینکه در حقیقت به دفاع از حق حیات معنوی انسان بازمی گردد، اما حق جنگ های به ظاهر تهاجمی و ابتدایی برای مسلمانان در عصر غیبت محفوظ است. بر پایه بررسی دیدگاه وی می توان گفت که استکبارورزی کافران و مشرکان، لزوم انگیزه الهی جهادگران، توسعه اسلام براساس عقلانیت و اختیار و لزوم اذن ولیّ فقیه جامع الشرایط از مهم ترین مؤلفه های تأثیرگذار در حکم و تبیین زوایای بحث جهاد ابتدایی به شمار می روند. توجه به این نکات پاسخگوی بسیاری از شبهات در زمینه این حکم الهی خواهد بود.

قرآن کریم به عنوان مهم ترین منبع دین اسلام، برای معاد و حیات پس از مرگ، اهمیت ویژه ای قائل شده است و بر وقوع مَعاد و کیفیت آن تأکید فرموده است. اکثر اندیشمندان مسلمان معتقدند معاد از منظر قرآن کریم هم روحانی است و هم جسمانی، اما در کیفیت معاد جسمانی با یکدیگر اختلاف نظر دارند؛ برخی معاد جسمانی را با جسم عنصری و برخی دیگر آن را با جسم مثالی تصور کرده اند. این نوشتار بر آن است تا معاد جسمانی با جسم عنصری را از منظر قرآن کریم بررسی کرده و به اثبات رساند، ازاین رو، پس از معناشناسیِ واژه های مَعاد، جسمانی و عنصری، با تحلیل و بررسی پنج دسته از آیات قرآن، این مدعا را با روش تفسیری به اثبات می رساند. این پنج دسته عبارتند از: آیات ناظر به خروج انسان ها از قبر یا زمین؛ آیات ناظر به بعث و برانگیخته شدن انسان ها از قبر؛ آیات ناظر به مردود دانستنِ ادعای مُنکرانِ بازگشت جسم عنصری؛ آیات ناظر به تشبیه معاد به زنده شدن مردگان در دنیا و آیات ناظر به تشبیه معاد به زنده شدن زمین پس از مرگ.

در بررسی مفهوم وسط در آیه 143 بقره آراء تفسیری مختلفی بیان شده است که وسط را به معنای عدالت، برگزیده، اعتدال احکام اسلامی و اعتدال خود امت، تفسیر نموده اند. آنچه که با مضمون آِیه تناسب دارد، وسط به معنای «واسطه» است که گروهی از امت، واسطه بین رسول و امت هستند و دستورات الهی را به مردم ابلاغ می نمایند. در تعیین مصداق امت وسط نیز نظریات مختلفی بیان شده است که اصحاب پیامبر، تابعین، فرقه های مذهبی اهل سنت، از جمله آنها است. در نوشتار حاضر با روش استدلالی تبیین گردید، آنچه که از آیات سوره حج استفاده می شود، امت وسط با امت مسلمه که در دعای حضرت ابراهیم در آیات سوره بقره آمده است، از نظر مصداق یکی است می باشد و در سوره حج دو ویژگی عصمت و ذریّه حضرت ابراهیم بودن برای شاهدان اعمال ذکر شده است که با توجه به آیات 59 نساء و 55 مائده و آیه تطهیر که دلالت بر عصمت امیرمؤمنان و اهل بیت رسول اکرم| دارد، اثبات می گردد که آنها فقط مصداق امت وسط و امت مسلمه اند و شاهد اعمال امت در قیامت هستند و رسول اکرم نیز شاهد بر اعمال آنهاست.

سوره های قرآن کریم مجموعه به هم پیوسته ای از آیات است که هر کدام متناسب با دیگر اجزاء مجاور خود در جهت هدف اصلی سوره می باشد، علم تناسب از جمله موضوعات علوم قرآنی است که در درک بهتر سخن وحی جایگاه ویژه ای دارد. نوشتار حاضر با روش توصیفی تحلیلی سوره فجر را بر پایه دانش تناسب مورد بررسی قرار داده است، هر چند در ظاهر سوره از موضوعات مختلف بحث به میان آمده است، اما وجود قسم های ابتدایی و سپس اشاره به بازدارنده ها، سیر تکاملی نفس با یک تسلسل منظم و مقدمه چینی هدفمند در رسیدن به نفس مطمئنه را نشان می دهد، که اگر بر سر این راه موانعی چون فساد، فقدان ثبات شخصیت در فرد و عدم توجه به اکرام یتیم و اطعام مسکین نباشد، سیر منطقی و معقول آن همان گونه که در قسمت ابتدایی و پایانی سوره نمایان است به فجر و پیروزی که همان دست یابی به نفس مطمئنه می باشد، منجر خواهد شد.

«تجسم اعمال» ازجمله مفاهیم مورد بحث در حوزه های مختلف علوم اسلامی و فلسفه است. یکی از سور قرآنی که تجسم اعمال در آن بازتاب یافته، سوره زلزال است که با وجود آنکه فقط هشت آیه دارد، مسائل مهمی پیرامون سرای آخرت، در آن مطرح شده که بحث تجسم اعمال، مهم ترین آن است. با توجه به اختلاف نظرهایی که در دیدگاه مفسران و فلاسفه درباره آیات تجسم اعمال، وجود دارد تحقیق پیش رو با روش توصیفی تحلیلی درصدد تبیین، نقد و تطبیق دیدگاه های مطرح شده، پیرامون تجسم اعمال در آیات سوره زلزال است؛ پژوهش های گذشته، صرفاً به شکل پراکنده بحث تجسم اعمال در آثار اندیشمندان اسلامی را تبیین نموده اند و تطبیقی در زمینه مقایسه این بحث بین مفسران و فلاسفه انجام نشده است. پژوهش حاضر، در پی مطالعه تطبیقی جامع در این زمینه است. از مهم ترین نتایج آن می توان به این اشاره کرد که بیشتر مفسران، آیات سوره زلزال را به معنای جزای اعمال گرفته اند اما در قرن چهارم طبری در تفسیر جامع البیان که به اقوال مختلف پرداخته است به مسئله تجسم اعمال و آگاهی از اعمال خیر و نیز شر اشاره کرده است. ملاصدرا در قرن یازدهم آن را به معنای تجسم اعمال گرفته است. برخی از مفسران اهل سنت نیز به این مسئله اشاره کرده اند. برخی از شیعیان سده های اخیر مانند: نراقی، علامه طباطبایی، شعرانی و صادقی تهرانی آن را به معنای تجسم اعمال گرفته اند.