۱.
کلیدواژه‌ها:
اباضیه أطَّفَیَّش علامه طباطبایی تیسیرالتفسیر توحید و شرک نظریه خلق و کسب
اباضیه فرقه ای وابسته به خوارج است که تا به امروز باقی مانده است. نظام اعتقادی آنان نظامی تقریباً مستقل است که عالمان و مفسرانی چون أطَّفَیَّش تلاش کرده اند آن را تبیین و حفظ نمایند. مسأله مهم، تحلیل تصورات توحیدی اباضی و مقایسه آن با برداشت های مفسری چون علامه طباطبایی است که توحید قرآنی را با روش قرآن به قرآن تبیین کرده است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی، به مطالعه تطبیقی بین برداشت های تفسیری أطَّفَیَّش و علامه طباطبایی درباره توحید الهی پرداخته است. هر دو به وحدت ذات خدا و عینیت صفات با ذات رسیده اند؛ اما برداشت های تفسیری أطَّفَیَّش، مبتنی بر روش عقلی، روایی و قرآنی و متأثر از سابقه تاریخی و تلفیق بین عقاید معتزله و اشاعره و تعدیل عقیده خوارج است درحالی که برداشت های علامه، بر روش قرآنی و فارغ از تعلقات فکری شخصی مبتنی است. برداشت أطَّفَیَّش تنزیه محض و برداشت علامه جمع بین تشبیه و تنزیه است. نگاه آنان درباره رؤیت پروردگار در دو سطح متفاوت است. أطَّفَیَّش اختیار را در قالب نظریه خلق و کسب قرار می دهد، ولی علامه با نگاه طولی به اراده خدا و انسان، اختیار انسان را می پذیرد.
۲.
کلیدواژه‌ها:
قرائن اختلافات تفسیری صادقی تهرانی جوادی آملی
توجه به قرائن کلام برای فهم معنا و مراد آن، از اصول عقلایی محاوره میان انسان هاست. کشف معانی و مقاصد آیات قرآن کریم نیز از این امر مستثنا نیست؛ زیرا منطبق با زبان بشری و قواعد حاکم بر آن نازل شده است. مفسران قرآن در اصل لزوم توجه به قرائن در تفسیر وحدت نظر داشته، اما در نگرش و نحوه کاربست قرائن، دارای عملکردی متفاوت بوده اند که این امر، نقش مؤثری در بروز اختلافات تفسیری داشته است. پژوهش حاضر، باهدف بررسی و ارزیابی رویکرد صادقی تهرانی و جوادی آملی به انواع قرینه و تأثیر آن در اختلافات تفسیری آیه قصر نماز با روش تحلیلی- تطبیقی، سامان یافته است. نتایج پژوهش، نشان می دهد که دو مفسر، باوجود همسویی در روش تفسیری و مذهب، در رویکرد به قرائن و نحوه کاربست آن ها در تفسیر آیه، عملکرد متفاوتی دارند که این امر، تأثیر زیادی در اختلافات تفسیری میان آن ها داشته است. صادقی تهرانی با توجه به این که تا حد زیادی به قرآن بسندگی در تفسیر گرایش دارد، بیشتر از قرینه متصل سیاق و منفصل آیات استفاده نموده و به خاطر داشتن دید انتقادی به روایات، از این قرینه در تفسیر آیه کم تر استفاده کرده، ولی جوادی آملی هرچند از قرائنی مانند سیاق و آیات مرتبط استفاده نموده، با توجه به این که آیه را از آیات الاحکامی می داند که روایات معتبر از معصومان (ع) در تبیین آن وجود دارد، بیشتر از قرینه منفصل روایات استفاده کرده است.
۳.
کلیدواژه‌ها:
حِکْمَهٌ بَالِغَهٌ آیه 5 سوره قمر چیستی و شاخصه ها تفاسیر فریقین
حکمت بالغه، ازجمله ترکیب های قرآنی است که درباره آن، آراء گوناگونی در بیان مراد، مصداق و به ویژه شاخصه های آن مطرح شده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی (با کمک از جدول تحلیل محتوا) و از دریچه تفاسیر فریقین (بیش از 50 تفسیر شیعی و اهل سنت از سده های مختلف) به بررسی چیستی و استخراج شاخصه های «حِکْمَهٌ بَالِغَهٌ» آیه 5 سوره قمر پرداخته است. یافته ها از آن حکایت دارد که بیشتر تفاسیر شیعی و سنی، قرآن را همان «حِکْمَهٌ بَالِغَهٌ» دانسته اند. بااین حال مصادیقی چون: وحی الهی، تعالیم و معجزات انبیاء (ع) و سیر ارسال پیامبران (ع) از جانب حضرت حق نیز علاوه بر قرآن، در دایره مصداقی «حِکْمَهٌ بَالِغَهٌ» قرار دارد. «حِکْمَهٌ بَالِغَه» ٌ شاخصه هایی دارد؛ ازجمله: درنهایت راستی و استواری، حق، تام و کامل بودن، نبود نقصان در آن و غیره. در شاخصه های مستخرج از تفاسیر فریقین، مقوله های معرفتی نظیر عدم نقصان پذیری و تربیتی مانند حکمتی برای ابلاغ به قلوب مستعد مشهود است.
۴.
کلیدواژه‌ها:
تفویض تشریع تفویض تشریع تشریع پیامبر (ص) اجتهاد پیامبر
تفویض تشریع به پیامبر اکرم (ص)، به معنای دادن اختیار جعل احکام شرعی از جانب خداوند متعال به ایشان است. برخی از مفسران فریقین، ذیل آیاتی نظیر تبیین ذکر، اختصاص حکم به خداوند و آیه 4 سوره نجم، با دیدگاه یادشده مخالفت نموده اند. تحقیق حاضر، آراء این دسته از مفسران را به روش توصیفی و تحلیل محتوا، بررسی کرده و به این سؤال پاسخ داده که نقش پیامبر (ص) در تشریع کجاست؟ یافته ها نشان می دهد که دلایل مفسران یادشده در این مخالفت، تمام نیست؛ زیرا طبق قاعده منطقی «اثبات شیء نفی ماعدا نمی کند»، مبیّن بودن پیامبر (ص(، برخورداری ایشان را از حق تشریع نفی نمی کند. حکم تشریعی و تکوینی نیز به صورت بالذات مختص خداوند سبحان است و منافاتی با تفویض حکم همراه با اذن خداوند و به صورت تبعی به پیامبر (ص) ندارد. افزون بر آن، با دلایلی نظیر آیات فیء، قضای خدا و رسول (ص( وجوب اطاعت از خدا و پیامبر (ص( و نسبت دادن تحریم به خدا و پیامبر(ص (و نیز روایات معتبر تفویض و روایات صحیح السندی که مصدر تشریع را کتاب و سنت می دانند و مصادیق تشریعات ایشان در مصادر تاریخی روایی، اطلاق آیه *إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحى *-در صورت پذیرش اطلاق و عمومیت آن- قید خورده و می توان اختیار تشریع را در موارد محدودی برای ایشان ثابت دانست.
۵.
کلیدواژه‌ها:
حفظ فرج تفسیر تطبیقی معنا شناسی موضوع شناسی باروری مصنوعی رحم اجاره ای
ترکیب «حفظ فرج» چهار مرتبه در قرآن کریم به شکل های متفاوت آمده و خداوند مؤمنان را به آن سفارش کرده است؛ اما به جهت محذوف بودن متعلق حفظ فرج، دلالت این آیات در هاله ای از ابهام فرورفته است. در خصوص پاسخ به این سؤال که منظور شارع، حفظ فرج «از چه چیزی» است، دیدگاه های متفاوتی ابراز شده که هر یک از آن ها الزامات خاص و قلمرو معنایی متفاوتی دارند. امروزه در حوزه فقه پزشکی، یکی از عمده دلایل مخالفت با پدیده هایی از قبیل «رحم اجاره ای» یا برخی صور «تلقیح مصنوعی»، تنافی این پدیده ها با وجوب «حفظ فرج» است که ارزیابی این فتاوا، بدون داشتن تفسیر درست و روشمند از حفظ فرج، ممکن نیست. باوجود نقش مبنایی این آیات در استنباط فقهی، تاکنون هیچ اثر استدلالی مستقلی درباره تفسیر این آیات نگارش نیافته و همین خلأ نظری، سبب بروز تفاسیر بعضاً نادرست و نامنضبط گردیده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، به نقد و بررسی این تفاسیر می پردازد و نشان می دهد که تلقیح مصنوعی و رحم اجاره ای اساساً ارتباطی با این آیات ندارد و این دو از یکدیگر بیگانه اند.
۶.
کلیدواژه‌ها:
آیه وصیت آیه فدا تفسیر تطبیقی قاعده ترجیحی اصل عدم نسخ
قواعد ترجیحی، ضوابطی هستند که مفسر در تفسیر آیات قرآن به وسیله آنها قول راجح را از میان اقوال مختلف شناسایی می کند. یکی از قواعد ترجیحی مورد استناد مفسران قاعده اصل عدم نسخ است؛ بر اساس این قاعده مفسر قولی را ترجیح می دهد که مطابق با عدم نسخ باشد مگر در مواردی که دلیل قطعی بر نسخ وجود داشته باشد. هدف این پژوهش بررسی رویکرد مفسران شیعه و سنی، نسبت به این قاعده در آیات وصیت (بقره/180) و فدا (محمد/4) است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تطبیقی نوشته شده است. رویکرد مفسران به قاعده ترجیحی مورد بحث در این دو آیه بررسی شده و یافته های پژوهش بیانگر آن است که در دو آیه مورد نظر اکثر مفسران به این قاعده توجه داشته اند امّا در مواردی برخی از ایشان در تشخیص محلّ استفاده از این قاعده و نحوه به کارگیری آن دچار خطا شده اند. موافقین منسوخ بودن آیه وصیت و فدا در مورد دلیل نسخ با یکدیگر اختلاف دارند و با بررسی های انجام شده هیچ کدام از این دلایل به عنوان دلیل معتبر بر وجود نسخ آیات مورد نظر شناخته نمی شوند.
۷.
کلیدواژه‌ها:
توحید ربوبی خالقیت هدایت تکوینی و تشریعی نظام فاعلی و غایی نظام درونی و بیرونی آیه 50 طه
توحید ربوبی، از مهم ترین مراتب توحید در مسیر عبودیت است؛ زیرا عمده شرک انسان ها، در ربوبیت است؛ ازاین رو قرآن، شیوه های مختلفی در تبیین توحید ربوبی آورده که از آن میان، استدلال بر «خالقیت خداوند» به دلیل باور همگانی به آن و نیز استدلال بر «هدایت عامه الهی»، پرکاربرد و مهم ترین است. آیه 50 طه، جامع ترین آیه در این زمینه است. مقاله حاضر با تکیه بر آن، باهدف کشف و تبی ین ان واع اس تدلال بر توحید ربوبی، دیدگاه های مفسران را به روش توصیفی-تحلیلی مقایسه کرده و نتایجی به دست آورده که از چهار نظام حاکم بر جهان هستی در اثبات ربوبیت الهی به ویژه ربوبیت تکوینی حکایت می کند: «نظام فاعلی» با تکیه بر کلمه «رَبَّنا»؛ «نظام درونی» و «بیرونی»، بر اساس «الّذی أعطی کُلَّ شَیء خَلقه» و «نظام غایی»، برگرفته از «ثُمَّ هدی». این نظام ها بر براهینی مبتنی است که از سیاق آیه استخراج شده است: سه استدلال در خالقیت: توحید در خالقیت، ت لازم خالقی ت و ربوبیت، همراه بودن خلقت با تدبیر به دلیل هماهنگی در نظام آفرینش؛ دو استدلال در هدایت: تلازم هدایت و ربوبیت، تلازم خالقیت و هدایت و ربوبیت؛ بنابراین سیاق آیه، دلالت بر عمومیتی دارد که خلقت ویژه همه موجودات و هدایت تکوینی آن ها را در برمی گیرد و دلیلی بر محدود کردن آیه به معانی منقول در برخی تفاسیر نیست. حاصل این براهین جامع، آن است که رب (مالک مدبر)، تنها کسی است که به هر چیزی وجودی خاص، متناسب با مصالح، منافع و کمال وی اعطا نموده و او را به سوی هدف خلقتش هدایت کرده است.
۸.
کلیدواژه‌ها:
ابومسلم اصفهانی مجمع البیان تفسیر ادبی مبالغه
هدف این پژوهش، تحلیل مضامین ادبی-تفسیری ابومسلم اصفهانی - دیدگاه ادبی او در فرایند تفسیر - مستخرج از مجمع البیان با نظر به آراء مفسران، به منظور پالایش برخی مضامین محوری قابل قبول در تفسیر به صورت صریح و روشن است. در مقاله حاضر، تلاش شده تا برای پاسخ به این پرسش ها که مضامین ادبی فراگیر ابومسلم در مجمع البیان کدامند و کدام مضامین ادبی مطرح شده محل اختلاف یا موافق با دیدگاه ابومسلم و مفسران است و کدام مضامین از مختصات اوست، به روش توصیفی –تحلیلی پژوهشی صورت گیرد. حاصل پژوهش حاضر این است که مضامین ادبی که گزینش شده، تأثیر آن در تفسیر ابومسلم از این آیات و ایجاد تفاوت با سایر تفاسیر بررسی گردیده است. از مختصات نظر او می توان به مرجع ضمیر «ه» (بقره/74)، وجود کنایه (بقره /230) و اعتقاد او به مبالغه و تأکید (بقره /90 و اعراف /150) اشاره کرد و مضامینی که محل اختلافی با نظر بیشتر مفسران ندارد و با آن ها مشترک است می توان به مواردی از این قبیل اشاره کرد: نوع الف و لام و معنای آن در «انسان» (دهر/1)، مضامینی مثل ترکیب و معانی حرف «لا» (واقعه/ ۷۵ و قیامه/1)، لحن و ترکیب عبارت «فزادهم الله مرضا» (بقره /10) و مرجع ضمیر (بقره/74)..
۹.
کلیدواژه‌ها:
تکریم تفضیل فضیلت کرامت انسانی
با استناد به آیات قرآن کریم، انسان اشرف مخلوقات است. از یک سو، برای صعود تا قرب الهی استعداد دارد و از سوی دیگر، برای سقوط در پایین ترین درجه مستعد است. مسأله تکریم و تفضیل در آیه هفتاد سوره اسراء، به دنبال هم بیان شده است. تکریم الهی به انسان کرامت داده تا در مقام برتری قرار گیرد. حال چه رابطه ای میان تکریم و تفضیل وجود دارد که قرآن به آن پرداخته است؟ انطباق دیدگاه مفسران فریقین در دستیابی به پاسخ این مسأله اهمیت دارد. هدف از این پژوهش، یافتن مؤثرترین عامل در جلب تکریم الهی و تحقق برتری انسان است؛ زیرا این عامل می تواند رابطه میان تکریم و تفضیل را مشخص نماید. پژوهش حاضر به صورت تطبیقی، با بهره گیری از شیوه تحلیلی – توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، به بررسی موضوع پرداخته است. نتیجه تحقیق نشان می دهد که تکریم الهی، به دو جهتِ نعمت های عام و خاص الهی است که انسان از آن برخوردار شده است؛ اما مقام تفضیل و برتری او بر سایر موجودات، با تقوا و بندگی خداوند معنا می یابد؛ در غیر این صورت بشر نه تنها افضل نیست که اضلّ است.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
آیه شانزدهم سوره اسراء اراده تکوینی امر تکوینی اراده تشریعی امر تشریعی تفسیر تطبیقی
آیات مربوط به اراده و مشیت الهی، ازجمله آیات تأمل برانگیز قرآن کریم به شمار می آید که همواره محل بحث مفسران بوده است. آیه شانزدهم سوره اسراء: «وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَهً امرنا مُتْرَفیها فَفَسَقُوا فیها فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْمیراً» ازجمله این آیات است که به سبب شبهه اراده عذاب از سوی خداوند قبل از استحقاق بندگان و متعلق "امرنا "، در زمره آیات مشکل قرار گرفته است. مفسران برای رفع تعارض آن با آیات و ادله دیگر، تلاش زیادی نموده اند که به آراء مختلفی منتهی شده است اما فقدان نتیجه واحد، نشان از حل نشدن مسأله دارد. در این مقاله تلاش شده است تا با رویکرد تحلیلی- تطبیقی در دامنه تفاسیر شیعه و سنی، به این پرسش ها درباره آیه فوق پاسخ داده شود: بر اساس ظاهر آیه، اراده عذاب قبل از ارتکاب معصیت چگونه قابل توجیه است؟ آیا متعلق "امرنا " در جمله "امرنا مترفیها ففسقوا "، فسق است یا طاعت؟ بررسی ها نشان می دهد که اراده عذاب در آیه به سبب گناهان متقدم آنان است نه گناهی که در آیه ذکر شده و منظور از " امرنا "، امر تکوینی است و لذا امر در معنای حقیقی به کاررفته و متعلق آن فسق است.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
فواصل آیات کارکرد های تفسیری تفسیر المیزان تفسیر تسنیم
فواصل در پایان آیات، از جنبه لفظی و دلالی دارای اهمیت فراوان هستند. از جنبه دلالی، به دلیل داشتن جایگاه و ارتباط وثیق با محتوای آیه، تأثیر زیادی در تفسیر محتوای آیه داشته، می توانند به مفسر کمک کنند؛ حال مفسر چه استفاده هایی از فاصله می تواند در تفسیر و تبیین محتوای آیه داشته باشد؟ آیا نگاه مفسران به استفاده از فاصله در تفسیر آیه یکسان است؟ در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، به بازشناسی و بررسی تطبیقی استفاده های دو مفسر بزرگ معاصر، علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی، در تبیین محتوای آیه پرداخته شده است. در این مقایسه، روشن می گردد که کارکردهای دفع توهم شبهه و ابهام از آیه، نقد دیدگاه ها و احتمالات تفسیری، تبیین محتوای آیه و برداشت حکم از آیه با استفاده از فاصله، در هر دو تفسیر مشترک هستند؛ اما علامه از فاصله به صورت اختصاصی برای تقویت، تأیید و تصحیح دیدگاه ها و احتمالات تفسیری، نقد روایات شأن نزول و تأیید یا ترجیح قرائت استفاده برده است. آیت الله جوادی نیز به صورت اختصاصی برای شاهد بر مطلب، دلیل بر حکم موجود در آیه، دریافت پیام، نتیجه گیری از آیه و بیان موقت بودن حکم آیه در تفسیر تسنیم، از فاصله بهره برده است.
