۱.
کلیدواژه‌ها:
منابع تفسیر مناهج تفسیری قرآن به قرآن تفسیر روایی معرفت طباطبایی حدیث
«منابع تفسیر» از مباحث پراهمیت در مناهج تفسیری است. این منابع ریشه در وحی و باز تعریف آن یا برگرفته از تلاش عقلانی و تجربه بشر در طول قرون و اعصار دارد. تفاوت مناهج و روش های تفسیری ارتباط با انتخاب مفسر در منابع دارد. مقاله تلاش دارد دیدگاه استاد معرفت را در باره منابع اثری کسب و تمایزهای دیدگاه ایشان را با علامه طباطبایی بررسی کند. این دو مفسر یکی به شدت به منبع قران به قرآن توجه کرد و دیگری بر روایات و اثار تفسیری تمرکز دارد. در مقاله ابتدا دیدگاه تطبیقی استاد و علامه طباطبایی را در باره منابع قرآن، و روایات وحیانی و تاریخی شامل: سنت پیامبر اکرم (ص) سنت اهل بیت (ع)، بررسی کرده است. تلاش شده دلیل حجیت واعتبار هر یک از منابع مذکور و مشترکات و امتیازات نظر دو دیدگاه بررسی شود. محصول بررسی آن که ریشه اختلاف نظراین دو مفسر، به در هم آمیختگی علوم ابزاری و علوم منبعی تفسیر، تفاوت در تعریف تفسیر و تفکیک ناشدگی اصطلاحات تفسیر و تبیین قرآن بر می گردد.
۲.
کلیدواژه‌ها:
شیطان خیر شر حکمت علامه طباطبایی فخر رازی
بنابر آموزه های قرآنی، هدف از خلقت عبودیت و سیر در صراط مستقیم است . با این حال چنین به نظر می رسد که آفرینش شیطان که انسان را از رسیدن به این مقصد باز می دارد و خود نیز در آن قرار نمی گیرد، شر مطلق بوده و خلاف حکمت است . علامه طباطبایی بر آن است که تحقق هدف آفرینش، یعنی عبادت، در گرو وجود نظام احسنی است که بر اساس آن هر موجودی با هر قابلیتی که دارد، نقش خود را در جایگاهی که برای او مقدر گردیده است، ایفا نماید، لذا مطلقا شر نیست. به این ترتیب، کار شیطان این است که با اغواگری، موجبات ابتلاء و آزمایش انسان را فراهم آورد تا این امر موجب صعود او به قله های کمال گردد و اصلا شر مطلق در نظام احسن وجود ندارد. در مقابل فخر رازی هدف از خلقت انسان را معلل به غرضی نمی داند و اینگونه می پندارد که هدف از خلقت انسان حقیقتا استکمال وی بوسیله عبادت نیست زیرا در این صورت خداوند برای افاضه اش به غیر نیاز به واسطه پیدا می کند بلکه خداوند به هرکه بخواهد بدون واسطه افاضه می کند و در افعالش سوال نمی شود بنابراین نمی توان گفت وجود نظام احسن نیز ضرورت دارد. فخر رازی با این نظریه حکمت الهی و حقانیت افعال الهی را کنار می گذارد.
۳.
کلیدواژه‌ها:
تبیان تفصیل هدایت مسلمان ایمان
قرآن به عنوان کتاب آسمانی مشتمل بر واژگان فراوان است که هر یک متضمن معنایی در جهت تفهیم مرادی خاص نسبت به مخاطب خود می باشند.هدف پژوهش حاضر مقایسه و تطبیق دو تفسیر المیزان و تفسیرکبیر در رویکرد به واژگان؛«تبیان»و«تفصیل» درآیاتی نظیر؛89 نحل و 138 آل عمران در مورد واژه تبیان و آیات111 یوسف،154 انعام و145 اعراف درباره واژه تفصیل است که از نتایج آن می توان به؛اختلاف نظر دربرداشت دلالت لفظى برخی آیات، یا اختلاف نظر درمحدوده معنایی برخی واژگان آنها و در مواردی اشتراک برداشت و همپوشی نظریات در تبیین معانی آیات، و در مواردی دیگر نیز شاهد سکوت و تبین از سوی هریک در تبیین معنای واژگان یک آیه هستیم.ضمن آنکه کاربرد متفاوت این دو واژه در قبال مسلمانان و مؤمنان، چه بسا بیانگر برخورداری مؤمنان از درجه بالای معرفتی و شناختی نسبت به افراد مسلمان باشد. رسالت این تحقیق تبیین موارد پیش گفته با اتکا به منابع دست اول و توجه به منابع جدید با روش تحلیلی است.
۴.
کلیدواژه‌ها:
آیه مباهله اهل بیت (ع) آیات ولایت روابط مناسبتی تفسیر قرآن به قرآن
آیه «مباهله» (آل عمران:61) از مهم ترین ادله قرآنی، در خصوص فضیلت و برتری اهل بیت(ع) محسوب می گردد. مفسران و دانشمندان فریقین در طول تاریخ از جهات مختلفی درباره این آیه بحث و گفتگو کرده اند، یکی از جنبه هایی که به آن پرداخته نشده است، ارتباط مناسبتی و درون قرانی آیه مباهله با دیگر آیات امامت، ولایت و فضائل اهل بیت (ع) است. این جستار درصدد است با استفاده از روش توصیفی -تحلیلی و با پرداختن به قواعد روابط مناسبتی بین آیات مذکور، به تحلیل ارتباط مناسبتی آیه مباهله با عمده ترین آیات فضایل در زمینه امامت و ولایت اهل بیت (ع) بپردازد. پس از تحلیل و ارزیابی روابط مناسبتی آیه مباهله با دیگر آیات مذکور به این نتیجه دست یافته شد آیه هباهله با عمده ترین آیات فضایل اهل بیت (ع) ارتباط دارد ولی گونه های قواعد ارتباطی آیه مباهله با هر یک از آیات موردبحث از جهت تعداد روابط مناسبتی متفاوت و با یکدیگر مختلف است وبه صورت موردی آیه مباهله مبین مصداق آیه مباهله آیه مودت، آیه ولایت، آیه اولی الامر و آیه عهد می باشد؛ چنانکه آیه عهد بیانگر شرط وجودی آیه مباهله است و نیز آیه مباهله زمینه ساز ابلاغ امامت امام علی (ع) در آیه تبلیغ است و سرانجام بین مضمون آیه مباهله و آیه تبلیغ دلالت عقلی برقرار است.
۵.
کلیدواژه‌ها:
مسجد پیامبر قبا تطهیر منافقان یهودیان اهل بیت
از دیر باز در باره شأن نزول آیه 108 سوره توبه اختلاف نظر بوده که درباره مسجد قبا یا مسجد پیامبر نازل شده است . درمیان اهل سنت دو دیدگاه و دو دسته روایات وجود دارد . گروهی به استناد روایات و برخی قراین دیگر گفته اند منظور مسجد قباست . این روایات از نظر سند ضعیف و از نظر محتوی قابل تردید است راویان اصلی این روایات کعب الاحبار ، عبدالله بن سلام، وابو هریره بوده اند وتوسط شرحبیل وشهر بن حوشب رواج یافته است . دسته دوم روایاتی که گویند منظور مسجدپیامبر است . این روایات از نظر سند صحیحه می باشند تعدادی از دانشمندان اهل سنت همین دیدگاه را ترجیح داده داند . در کتابهای روایی شیعه نیز چند روایت رسیده که منظور مسجد قباست این روایات نیز از نظر سند ضعیف هستند . مفسران شیعه به استناد این روایات و روایات اهل سنت گفته اند منظور مسجد قباست . براساس روایات صحیحه تردیدی نیست که منظور مسجد پیامبر است وبراساس شواهد وقراینی که وجود دارد قوی به نظر می رسد که منظور از فیه رجال اهل بیت پیامبر باشند .
۶.
کلیدواژه‌ها:
قرآن وهابیت شرک عبادی شرک ربوبی مشرکان عصر نزول آیه 31 سوره یونس تفسیر تطبیقی
وهابیان و اسلاف آنان، به شماری از آیات قرآن کریم؛ ازجمله آیه 31 سوره یونس استناد کرده و بر این نکته پای فشرده اند که: مشرکان صدر اسلام به توحید در ربوبیت اعتقاد داشتند و تنها دلیل شرک آنان، شرک در عبادت و واسطه قرار دادن بت ها برای تقرب به خدا بوده است. وهابیان با توسعه در مفهوم عبادت و ادعای توحید ربوبی برای مشرکان عصر نزول نتیجه گرفته اند که مسلمانانی که اولیای الهی را واسطه بین خود و خدا قرار می دهند، همانند مشرکان صدر اسلام به شرک عبادی گرفتار شده اند. مفسران فریقین با استناد به آیات پرشماری ازجمله آیه «وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَهً لَعَلَّهُمْ یُنْصَرُونَ» (یس: 36 و 74) و نیز گزارش های تاریخی فراوان که بیانگر استمداد و استعانت مشرکان از بت ها می باشد، بر شرک ربوبی مشرکان معاصر بعثت تأکید کرده اند. مفسران شیعه و سنی با بهره مندی از آیه 31 سوره یونس پاسخ هایی را ارائه داده اند. برخی اعتراف مشرکان به ربوبیت را دروغ و غیرواقعی دانسته اند. برخی گفته اند اعتراف در این آیه، مشروط به شرط محذوف انصاف و تأمل است. شماری این اعتراف را از سر ناچاری دانسته اند و برخی دیگر گفته اند: اگرچه مشرکان به ربوبیت خدا اقرار کرده اند ولی با این وجود به توحید در ربوبیت قائل نبوده و به ربوبیت رب الارباب قائل بودند.
۷.
کلیدواژه‌ها:
آیه 124 سوره بقره کلمات ابتلی امام عهد اتم تفاسیر فریقین
مطالعات تطبیقی در متون اسلامی، به ویژه در آیات قرآن، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. با توجه به اهمیت آیه 124 سوره بقره، به دلیل به کار رفتن واژه هایی مانند «کلمات»، «امام» و «عهد» که باعث شده برخی مفسران دیدگاه های متفاوتی را در این زمینه بیان کنند، پژوهش حاضر به بررسی آراء مفسران فریقین در این زمینه پرداخته است. سه واژه «کلمات»، «امام» و «عهد» در آیه پیش گفته نقش تعیین کننده ای برای تبیین این آیه دارند. از ره گذر این جستار، مشخص می شود که واژه «کلمات» با توجه به سیاق آیه یادشده و آیات مشابه، به انجام دادن کارهایی عملی دلالت دارد که حضرت ابراهیم (ع) لازم بود برای رسیدن به امامت، آن ها را انجام دهد. درباره تفسیر کلمه «إِمَام»، دیدگاه هایی هم چون زعامت سیاسی، قدوه، نبوت و... مطرح شده است که برخی از مفسران، سعی دارند با معانی که در نظر گرفته اند، امامت حضرت ابراهیم (ع) را منکر شوند. اما با توجه به سیاق آیه پیش گفته و تفسیر کلمه «عهد» که بیش تر مفسران فریقین آن را به معنای امام بیان کرده اند، مشخص می شود که حضرت ابراهیم (ع) و فرزندانش به مقام امامت نایل شدند. در این نوشتار، سعی گردیده آیه یادشده، با استفاده از تفاسیر فریقین، آیات مشابه و روایات، تا حد امکان بررسی گردد
۸.
کلیدواژه‌ها:
هرمنوتیک هرمنوتیک فلسفی هستی شناسی فهم ملاصدرا گادامر
هرمنوتیک فلسفی به معنای هستی شناسی فهم، بنیان های هستی شناختی فهم، ارکان و شرایط وجودی آن را مورد تأمل فلسفی قرار می دهد. گادامر یکی از نمایندگان این تفکر است که هرمنوتیک را از حوزه روش شناسی به عرصه هستی شناسی وارد کرد. پژوهش حاضر با عنوان بررسی تطبیقی هرمنوتیک ملاصدرا و گادامر معلوم کرده است بسیاری از ویژگی های هرمنوتیک گادامر از جمله چیستی فهم، هستی شناسی متن و مفسر، تعدد فهم و دخالت پیش فرض های مفسر در نحوه فهم ملاصدرا از قرآن کریم مشهود است؛ البته در هر یک از موارد مذکور تفاوت اساسی با هرمنوتیک گادامر دارد؛ مهمتر آن که صدرالمتألهین با تعیینی دانستن معنای قرآن از سوی شارع مقدس، قائل به نسبی گرائی که پیامد هرمنوتیک گادامر است نبوده؛ بلکه امتزاج افق معنائی مفسر و متن را به نحو تشکیکی و در طول مراد مؤلف و نهایتاً فهم صحیح را با تکیه بر نقش فاعلی مفسر از یک سو و افاضه مؤلف از سوی دیگر دست یافتنی می داند.
۹.
کلیدواژه‌ها:
هم معنایی تحلیل تطبیقی تفسیرالمیزان علامه طباطبایی نقد مفسران
هم معنایی یا ترادف از جمله روشهای مفسران در فهم و تفسیر واژگان قرآن و مجالی پر از اختلاف نظر و تکثر اصطلاحات است. این پژوهش در صدد بررسی روش کاربست هم معنایی یا ترادف در تفسیر المیزان و تحلیل تطبیقی نقدهای علامه طباطبایی بر روش برخی مفسران با هدف فهم دقیق و موشکافانه معنای واژگان است. نتایج حاصل، حاکی از آن است که وجه تشابه روش های به کار رفته در ترادف، عدم تطابق کامل واژگان است. نقدهای علامه شامل بافت زبانی و غیر زبانی است. زیرا آنچه از نگاه مفسرانی چون راغب، زمخشری، فخررازی و مولف تفسیر المنار مغفول مانده است عدم توجه به عوامل درون متنی مثل مقابل ها، هم نشین ها و مقام و نوع خطاب آیه در کنار عوامل برون متنی مثل روایت، باورهای کلامی، تاریخ مکانی و زمانی نزول آیه است. مجموع این عوامل مفسر را به معنایی مشخص از واژه و کشف فرایند هم معنایی و نیز سایر روابط معنایی رهنمون می شود که علامه طباطبایی آن را کالمترادف یا شبه ترادف می نامند. نمونه هایی از نوآوری علامه در جامع نگری به قرائن در روش کاربست ترادف نسبت به سایر مفسران مورد انتقاد در تفسیر المیزان، در بخش تحلیل تطبیقی ذکر شده است.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
شفاعت معتزله اشاعره ملاصدرا مومن فاسق
شفاعت از مباحث تفسیری - کلامی است که آیات قرآنی سبب طرح آن در میان متفکران اسلامی گردیده است. مباحث مربوط به شفاعت را می توان به دو دسته کلی شفاعت کنندگان و شفاعت شوندگان تقسیم نمود. اشاعره و معتزله پیامبر اسلام(ص) را شفاعت کننده می دانند و در مورد سایر شافیان نظریه خاصی ارائه ننموده اند. در مقابل، ملاصدرا موجودات متقدم در قوس نزول(مجردات عقلی) و صعود(انسانهای کامل) را به دلیل واسطه فیض بودن، شفاعت کننده انسانها و هادیان آنها به سوی خداوند هستند. پیامبر اسلام(ص) نیز به دلیل جامعیت اسمائی فاتح باب شفاعت است. معتزله شفاعت را در ازدیاد نعمت های مومنان بهشتی؛ و اشاعره آنرا در کاستن عذاب فاسقان و ظالمان نیز فراگیر می دانند. ملاصدرا ضمن نقادی نظریه معتزله، شفاعت را در کاسته شدن عذاب دوزخیان نیز موثر می داند. البته در صورتی که افعال ناپسند آنها ملکه راسخ نگشته باشد. کلید واژگان: شفاعت، معتزله، اشاعره، ملاصدرا، مومن، فاسق.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
تبدیل احباط تکفیر سیئه حسنه
بحث از «احباط» و«تکفیر» گناهان، از مباحث بسیار مهمی است که در آیات و روایات فراوانی مورد توجّه قرارگرفته و فِرَق مختلف اسلامی، در این زمینه بحث و تبادل نظر بسیار دارند. در برخی از آیات قرآن، از این مقام نیز فراتر رفته و از «تبدیل سیّئات به حسنات» سخن به میان آمده است؛ مانند آیه ی 70 سوره ی مبارکه ی فرقان که «توبه» را باب نجات انسان ها از گناه معرفی نموده و شرط قبولی توبه را «ایمان» و «عمل صالح» می داند. پژوهش حاضر، با هدف بررسی نظرات مختلف مفسران شیعه وسنّی پیرامون آیه ی فوق و به روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته و نتایج پژوهش حاکی از این است که اصل واژه ی تبدیل به معنای «تغییر» است، اما در مورد نحوه ی تغییر سیّئات به حسنات، میان مفسّران اختلاف نظرهایی وجود دارد: عده ای آن را تبدیل نفس سیّئه به حسنه دانسته، برخی مراد از سیّئات و حسنات را ثواب و عقاب آن ها می دانند و برخی نیز آن را تبدیل آثار سیّئات به آثار حسنات می دانند.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
رزق حرام عثمان بن عفان ریشه شناسی معناشناسی
مفسران شیعه، معتزله و اشعری، همواره در طول تاریخ تفسیر قرآن کریم، از پیش فرض های کلامی خود آگاهانه و یا ناآگاهانه، تأثیر پذیرفته اند. یکی ازاین موضوعات، مسئله امکان، یا عدم امکان رزق حرام است. برای بازپژوهی این موضوع تفسیری، لازم است به روش مطالعه تاریخی، ابتدا ریشه های تاریخی ورود این موضوع به تفسیر قرآن، دقیقاً روشن شود. سپس، با استفاده از ابزارهای دانش زبان شناسی؛ مانند ریشه شناسی و معناشناسی، به فهم جدید و قابل اعتمادی از رزق دست یافت. بررسی تاریخ اسلام نشانگر آن است که، مسئله تصرف حرام در اموال مسلمانان، به ویژه در ارزاق عمومی توسط عثمان بن عفان، یکی از مهم ترین دلایل قتل وی بوده است. در قرن دوم هجری، این مسئله به یک موضوع منازعه جدی کلامی، بین دو گرایش شیعی و اشعری تبدیل شده است. در این مقطع تاریخی، تلاش شده است، تصرف حرام در اموال مسلمانان، توسط خلیفه سوم، با استفاده از نظریه عدالت صحابه، جبر و استناد به قرآن، توجیه شود. ریشه شناسی و تبیین حوزه معنایی «رزق» نشان می دهد، در قرن دوم و سوم هجری، هیچ کدام از کتب تفسیری و همچنین مؤلفان کتب لغت، به دلیل تأثیرپذیری از این منازعه جدی، به مفهوم ریشه ای این واژه نپرداخته اند. ریشه شناسی رزق نشان می دهد، مفهوم احسان و شفقت، یکی از مفاهیم محوری واژه رزق است. تبیین حوزه معنایی رزق نیز نشان می دهد، رزق در قرآن کریم به معنای هدیه است و نمی تواند در مورد مال حرام کاربرد داشته باشد. استفاده از این روش، مستندات جدید و قابل اعتمادی از قرآن کریم را در بطلان دیدگاه امکان رزق حرام، ارایه می کند.
