۱.
کلیدواژه‌ها:
آیات مستثنیات تفاسیر روایی شیعه علی بن ابراهیم قمی فیض کاشانی مکی و مدنی
بررسی تطبیقی تفسیر قمی و تفسیر صافی تفاوت عملکرد مؤلفان آنها در قبال آیات مستثنیات (آیاتی که نزول آنها برخلاف نزول کل سوره تلقی می شود) را بازمی نمایاند. اهمیت و ضرورت چنین تطبیقی از آن روست که در نگاه سطحی و ابتدایی چنین تصور می شود که مفسران در تفاسیر روایی، بی هیچ اجتهادی، صرفاً به گردآوری روایات مرتبط با الفاظ و عبارات آیات پرداخته اند. برخلاف این تصور، شواهد نشان می دهد که مؤلفان تفاسیر روایی، همچون دیگر مفسران، با تأثیرپذیری از شرایط زمینه ای، در راستای کشف مراد آیات اجتهاد کرده اند و دست به گزینش و چینش روایات زده اند. رهاورد این تحقیق حاکی از افزایش تعداد آیات مستثنیات در تفسیر صافی نسبت به تفسیر قمی است، امری که در پرتو جریان افزایش تعداد مستثنیات در تألیفات قرآن پژوهان و مفسران در گذر زمان تحلیل می شود و ناشی از اقتباس فیض از مجمع البیان طبرسی است. خلط میان معیار مکان و زمان در تعیین سور مکی و مدنی، پیش فرض های نادرست قرآن پژوهان همچون عدم مواجهه پیامبر (ص) با اهل کتاب پیش از هجرت و ذکر اسباب نزولی که پذیرش صحت آنها محل تردید است از مهم ترین زمینه های اثرگذار بر این تفاوت عملکرد است.
۲.
کلیدواژه‌ها:
آیه 143 سوره بقره الگو در قرآن اهل بیت در قرآن شهداء گواهان بر اعمال
محور اصلی اختلاف مفسران در آیه «لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ یکونَ الرَّسُولُ عَلَیکمْ شَهِیداً» (بقره: ۱۴۳) تبیین واژه «شهداء» است. مفسران در معنای این واژه اختلاف نظر دارند. برخی آن را به گواه در روز قیامت و برخی دیگر آن را به الگو در این دنیا تفسیر کرده اند. علاوه بر این، مفسران در تعیین مصادیق این دو دیدگاه با هم متحد نیستند. معتقدان به معنای گواه مصادیق ذیل را بیان کرده اند: (الف) گواه بودن امت پیامبر (ص) بر امت های انبیای پیشین، (ب) گواه بودن اهل بیت (ع) بر سایر مردم، (ج) گواه بودن مبلّغ دین اسلام بر سایر مردم، (د)گواه بودن انبیا و اوصیای هر امت بر مردم زمان خود. معتقدان به معنای الگو پیرو مصادیق ذیل هستند: (الف) الگو و نمونه بودن امت پیامبر برای سایر امت ها، (ب) الگو بودن اهل بیت (ع) برای سایر مردم. این بررسی هم از جهت حل اختلاف مفسران و هم تبیین جایگاه اهل بیت (ع) در قرآن ضرورت دارد. در این پژوهش، که به روش تفسیر تطبیقی سامان گرفته است، با توجه به سیاق آیات و آیات دیگر و احادیث، این نتیجه آشکار شد که شهداء به معنای الگو و نمونه است و اهل بیت (ع) کامل ترین مصداق شهداء هستند.
۳.
کلیدواژه‌ها:
آیه تطهیر آیه ۳۳ سوره احزاب اهل بیت سوره احزاب همسران پیامبر
چگونگی پیوند آیه تطهیر (احزاب: 33) با آیات مربوط به همسران رسول خدا (ص) در سوره احزاب همواره معرکه آرای مفسران فریقین بوده است، به گونه ای که برخی از مفسران شیعه قائل به تحریف مکانی آیه تطهیر شده اند و برخی از مفسران اهل سنت در این باره سخنانی گفته اند که با سایر آیات و روایات موردقبول فریقین در شأن نزول آیه تطهیر ناسازگار است. هدف از این پژوهش، که به شیوه تطبیقی سامان یافته، مشخص کردن چگونگی پیوند گفته شده بر اساس دیدگاه مدرسی و ابن عاشور است. این پژوهش به این نتیجه رسیده است که برخلاف دیدگاه ابن عاشور، نظرات مدرسی علاوه بر تطبیق با سیاق کلی حاکم بر سوره، با سیاق حاکم بر آیات مذکور و روایات معتبر فریقین هماهنگی کامل دارد. بر اساس این دیدگاه، آیه تطهیر دارای شأن نزولی متفاوت از آیات مرتبط با همسران پیامبر (ص) است و علت قرار گرفتن آن در کنار آیات مربوط به همسران پیامبر (ص) این است که مردم همه اعضای خانواده پیامبر (ص) را، از جهت تأسی و اقتدا به آنها، همگون نپندارند.
۴.
کلیدواژه‌ها:
آیات صفات خبری تأویل تفویض روح المعانی مفاتیح الغیب
تفاسیر مفاتیح الغیب فخر رازی و روح المعانی آلوسی از تفاسیر برجسته اهل سنت به شمار می روند. «صفات خبری» از مباحث مهم در این دو تفسیر است. هدف این پژوهش بررسی تطبیقی و ارزیابی دیدگاه دو مفسر در موضوع تأویل و تفویض صفات خبری است که به روش تفسیر تطبیقی انجام شده است. یافته های این مطالعه نشان می دهد که سخن فخر رازی در موضوع موردبحث گوناگون است: گاه تفویض توأم با تأویل را می پسندد، گاه تأویل را مردود می داند و در مواردی، ضمن پذیرش وجوب تأویل، با تفویض مخالفت می کند. مجوز تأویل از دیدگاه او حکم عقل به ضرورت آن در جایی است که عقل معنای وضعی واژه قرآنی را نپذیرد. آلوسی در این موضوع تابع فخر رازی نیست. آلوسی بیشتر به سلفیان تمایل دارد و جانب تفویض را ترجیح می دهد و تأویل را مشروط به تأیید سلف، هماهنگی با زبان و ادبیات عرب و ضرورت دفع شبهه می داند. این نشان می دهد که اعتبار عقل و نقل نزد آن دو متفاوت است و هر دو مفسر تأویل برخی آیات را، با شدت و ضعف، پذیرفته اند.
۵.
کلیدواژه‌ها:
آیه ۲۳ سوره ابراهیم آیه ۸۸ سوره اعراف شبهات عصمت انبیا عصمت پیامبران معنای عود
عصمت انبیا از باورهای مبنایی مسلمانان است، ولی گستره آن محل اختلاف است. یکی از آیات مورد اختلاف در این باره تهدید شعیب در آیه «لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا» (ابراهیم: ۱۳) است، که تفسیر عود به معنای بازگشت بر دین کافران، چالشی برای عقیده شیعه است و نیاز به تحلیل جدی دارد، زیرا عموم شیعیان بر این باورند که پیامبران در تمام دوران زندگی خود معصوم بوده اند. در این مطالعه، دیدگاه های تفسیری، به شیوه تطبیقی، بررسی و روشن شده که مفسران، در تحلیل و توجیه چالش پیش گفته، آورده اند که مقصود از عود در آیه موردبحث داخل شدن شعیب در دین کافران و موافقت با آن ها، بیان توهم کافران، تغلیب و تسری حکم اکثریت به عموم و صیرورت است. عود به معنای صیرورت، با وجود محذوراتی می تواند پذیرفتنی باشد. اکثر مفسران عود به معنای رجوع را آورده اند، ولی از پذیرش چنین معنایی خودداری کرده اند. از دیدگاه این مقاله، عود به معنای رجوع، با این بیان پذیرفتنی است که شعیب در دوره پیش از بعثت، همراه قومش از دین پیامبر پیشین تبعیت می کرده است. تنها ابن تیمیه، برخلاف مفسران فریقین، بدون استدلال به متن آیه، بر ارتکاب گناه توسط انبیا اصرار ورزیده است.
۶.
کلیدواژه‌ها:
آیه ۵۵ آل عمران تطهیر عیسی عیسی در قرآن عیسی در یهودیت نسبت های ناروا به عیسی
در آیه ۵۵ آل عمران به تطهیر عیسی (ع) توسط خدا اشاره شده است: «وَمُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا». مقصود از این تطهیر چیست و چه دیدگاه هایی درباره آن وجود دارد؟ نوشتار حاضر با هدف تبیین چیستی این تطهیر با روش تفسیر تطبیقی در پی آن است که دیدگاه مفسران درباره تطهیر عیسی (ع) را بررسی کند و دیدگاه برگزیده را بر اساس شواهد قرآنی و برخی منابع یهودی و مسیحی ارائه دهد. قرآن با تأکید بر کشته نشدن و به صلیب کشیده نشدن عیسی (ع) نشان می دهد که آنچه به عیسی (ع) نسبت داده شده نارواست. یهودیان بهتان هایی از قبیل نامشروع بودن تولد، کفر، سحر و بدعت گذاری به ایشان وارد کرده بودند و در باور آنان سزای این اتهامات کشته شدن بوده است و اصرار داشته اند که او را کشته اند. قرآن، در مقابل، با تعابیر مختلف و از جمله با اصرار بر کشته نشدن و به صلیب کشیده نشدن، ایشان را از این اتهامات ناروا تطهیر کرده است.
۷.
کلیدواژه‌ها:
تفسیر تطبیقی تفسیر مذهبی تشابه تفسیر تطبیقی و مذهبی تمایز تفسیر تطبیقی و مذهبی
یکی از آسیب هایی که تفسیر تطبیقی را، به ویژه در آیات کلامی و فقهی، تهدید می کند درافتادن در ورطه تفسیر مذهبی است؛ از این رو، تمایز میان تفسیر تطبیقی و تفسیر مذهبی ضرورتی انکارناپذیر است. جستار پیش رو به دنبال آن است تا با بهره گیری از روش متن پژوهی، به این پرسش ها پاسخ دهد که تفسیر مذهبی چیست؟ چه شباهت ها و تفاوت هایی با تفسیر تطبیقی دارد؟ با بررسی ای که انجام گرفت، بعد از معرفی ریشه های تفسیر مذهبی و ارائه دو تعریف از آن، این نتیجه به دست آمد که تفسیر مذهبی با تفسیر تطبیقی، در دو محورِ وجود اشتراک و اختلاف، و مقایسه میان آرای تفسیر دو مذهب، با یکدیگر تشابه دارند و در چهار محورِ گستره، مبانی، روش، و غایت و نتیجه با تفسیر تطبیقی تمایز. به علاوه، عامل روانی، یعنی تعلق خاطر مفسر به روش خاصی در تفسیر، یکی از عوامل مؤثر بر مذهبی شدن تفسیر معرفی شده است. همچنین، با اشاره به اینکه هریک از تفسیر تطبیقی و مذهبی کارکرد خاص خود را دارند، بر ضرورت تفسیر مذهبی غیرمتعصبانه و مستدل تأکید شده است.
۸.
کلیدواژه‌ها:
آسمان در قرآن آیه ۱۱ سوره طارق باران در قرآن رجع
واژه «رجع» در آیه «وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الرَّجْع » از واژگانی است که مفسران و مترجمان فارسی و لاتین قرآن معنای واحدی از آن ارائه نداده اند. باران؛ گردش خورشید، ماه و ستارگان؛ ملائکه؛ و روح از معانی گفته شده برای این واژه در تفاسیر است و باران و گردش ستارگان دو معنای گفته شده در ترجمه ها. این پژوهش با روش تاریخی تحلیلی به بررسی علل اختلافات معنای رجع پرداخته و با روش معناشناسی نوین و روابط جانشینی اقدام به حل مشکل کرده است. بررسی منابع لغوی، سیر تفاسیر و تحلیل روایات نشان می دهد که برخی از واژه پژوهان و مفسران در معنایابی این واژه به خطا رفته اند. با توجه به این که روایات در این موضوع از نظر سند اشکال دارند و خود آن ها در ارائه معنای این واژه با هم اختلاف دارند، ترجیح آن ها مشکل است. همچنین، منابع لغت نیز نتوانسته است از اختلاف دیدگاه ها جلوگیری کند. از این رو، در نوشتار پیش رو، با کاربست روابط جانشینی و با توجه به معناشناسی دو آیه مشابه از سوره ذاریات و بروج، مشکل ترجیح روایات حل و معنای درست ارائه شده است.
۹.
کلیدواژه‌ها:
زن در اسلام عدالت جنسیتی علامه طباطبایی فمینیسم اسلامی
مفسران فمینیست، با توجه به اصل برابری جنسیتی، به تفسیر آیات مربوط به زنان پرداخته اند تا برابری طلبی قرآن را از طریق تفاسیر جایگزین نشان دهند. عدالت جنسیتی، از منظر نظریه پردازان فمینیسم اسلامی به معنای برابری زن و مرد در تقسیم وظایف، مسئولیت ها، حقوق اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. اما از دیدگاه علامه طباطبایی تفاوت ذاتی بین موجوداتْ لازمه نظام علت و معلول است که زن و مرد هم از این قانون مستثنا نیستند؛ لذا براساس اصل تفاوت ذاتی بین زن و مرد، احکامی متمایز جهت حفظ مصالح اجتماعی وضع شده است. بنابراین، عدالت جنسیتی به معنای تساوی زن و مرد نیست. این مطالعه در صدد بیانِ پیامدهای دیدگاه نظریه پردازان فمینیسم اسلامی در ارائه معنای عدالت جنسیتی است که با اشاره به نظریات فمینیست های مسلمان در آیات مربوط به زنان، به این پیامدها پرداخته شده است. انگاره مردسالار بودن تفاسیر، شرک در تبعیض جنسیتی، تفسیری فراتر از متن، محدود نمودن آیات به عصر نزول از جمله پیامدهای تفاسیر فمینیستی است که با تأکید بر آرای علامه طباطبایی در این نوشتار نقد و بررسی می شود.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
آیه 143 سوره بقره گواهان بر اعمال عصمت شهادت بر اعمال رابطه عصمت با شهادت بر اعمال
خداوند متعال در آیه ۱۴۳ سوره بقره عده ای را شاهد بر اعمال انسان ها معرفی می کند. در این که آیا مقام شهادت بر اعمال، همچون نبوت و امامت، مقام انحصاری پیامبران و امامان معصومان (ع) است یا نصیب اصحاب و شاگردان خاص امامان (ع) نیز خواهد شد، میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. علامه طباطبایی رابطه میان مقام شهادت بر اعمال مردم و عصمت را تساوی دانسته و معتقد است که شهادت بر اعمال مردم مختص معصومان است. در مقابل آیت الله جوادی آملی این رابطه را عموم و خصوص مطلق می داند و مصادیق شاهدان بر اعمال مردم را اعم از معصومان معرفی می کند. روشن است که وقتی می توان از این آیه به عنوان یکی از ادله عصمت استفاده کرد که میان عصمت و مقام شهادت، رابطه تساوی حاکم باشد و در غیر این صورت، از ادله عصمت محسوب نخواهد شد. در مطالعه حاضر با روش تفسیر تطبیقی به بررسی دیدگاه علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی پرداخته ایم و بعد از طرح و بررسی ادله هر دو مفسر، نشان داده ایم که با توجه به اطلاق مفاد آیات شهادت بر اعمال، که ظهور در شهادت بر همه اعمالِ همه امت ها دارند، دیدگاه علامه طباطبایی ترجیح دارد.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
آیه 124 سوره بقره آیه ابتلا امامت تفاسیر کهن شیعه جانشینی پیامبر (ص)
بنابر آموزه های شیعه، امامت و رهبریِ جامعه اسلامی و جانشینی پیامبر اکرم (ص) در امور دینی و دنیوی است و پیامبر اکرم (ص) از ابتدای دوران رسالت خود ضمن معرفی جانشین خویش به موضوع امامت مسلمانان پس از وفات خود، اهتمام جدی داشته است. برای اثبات امامت و جانشینی پیامبر (ص)، به دلایل کلامی، تاریخی و نیز آیات قرآن همانند آیه ۱۲۴ سوره بقره، یعنی آیه ابتلای ابراهیم (ع)، استشهاد می شود. بنابراین، برای پرداختن و نقد و بررسی دلالت آیه ابتلای ابراهیم در مسائل امامت، لازم است پیشاپیش روشن شود که آیا تبیین مفهوم امامت به وسیله آیات قرآن با مختصات پیشینی در صدر اسلام است یا این تبیین قرآنی با مختصات و مفاهیم ایجادشده متأخر و جدید صورت گرفته است. در پژوهش پیش رو، به بررسی تفاسیر کهن شیعی ذیل آیه ابتلای ابراهیم، پرداخته شده است. در این پژوهش روشن شد که مفسران متقدم شیعه حداقل تا قرن چهارم آیه ابتلای ابراهیم (ع) را دلیل اثبات وجود امامت نگرفته اند و به این آیه در امامت خاصه استشهاد نکرده اند.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
آیه ۵۰ سوره فرقان باران در قرآن تصریف در قرآن مرجع ضمیر در قرآن
در مواردی از آیات قرآن کریم، درباره مرجع برخی از ضمایر اختلاف نظر وجود دارد و همین باعث تفاسیر مختلف از برخی آیات شده است. درباره مرجع ضمیر «ه» در «صرفناه» در آیه ۵۰ سوره فرقان، میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. گروهی با توجه به آیات قبل و بعد، مرجع ضمیر را باران دانسته اند، گروهی آن را همه نعمت های ذکرشده در سوره فرقان، از جمله باران، برشمرده اند، اما برخی از مفسران با توجه به موارد کاربرد تصریف در قرآن و تأمل در آیه ۵۲ همین سوره، که جهاد کبیر را مطرح کرده، ضمیر در «صرفناه» را به قرآن برگردانده اند. در این پژوهش، با روش تفسیر تطبیقی، به بررسی نظرات مفسران درباره مرجع ضمیر در آیه موردبحث پرداخته ایم و با نقد دیدگاه اول و دوم، نشان داده ایم که ظاهراً آیات ۵۰ تا ۵۲ سوره فرقان ارتباط معنایی خاصی با آیات قبل و بعد از خود ندارند و به اصطلاح، یک واحد نزول مستقل اند و بنابراین، مرجع ضمیر «ه» در «صرفناه» قرآن کریم است.
