پژوهش های تفسیر تطبیقی

 اعجاز قرآن از مهم ترین مبانی تفسیری علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی است. علامه طباطبایی اعجاز قرآن را بر دو اصل می داند: قطعاً معجزه وجود دارد و قرآن از مصادیق آن معجزات است. در مقابل، جوادی آملی اعجاز قرآن را با استفاده از قیاسی منطقی نتیجه گیری کرده است. همچنین جوادی آملی معتقد است که هیچ زبانی توان ترجمه قرآن را ندارد و ترجمه قرآن را باعث سقوط و کاهش لطافت های آن دانسته؛ ازاین رو، برگزیده تفسیر را جایگزین ترجمه آیات کرده است. وجه افتراق دیگر دو مفسر این است که علامه طباطبایی فصاحت را تنها به لفظ نمی داند، بلکه به لفظ و معنا می داند. اما جوادی آملی به نوعی تنها بر معنا تأکید دارد و اذعان می کند که عرب ها الفاظ را داشته، ولی الفاظ دارای این معانی والا را نداشته اند. مقایسه مبانی دو مفسر نشان می دهد که این دو مفسر در اصلِ اعجاز قرآن با یکدیگر اشتراک نظر دارند، اما، در تبیین و جزئیات این مبنای تفسیری، میان استاد و شاگرد اختلاف نظرهایی وجود دارد. مهم ترین هدف این مقاله واکاوی و تحلیل این موضوع است که خاستگاه این اختلاف دیدگاه کجاست. در این مقاله، با روش تطبیقی، دیدگاه دو مفسر یادشده درباره مبنای اعجاز قرآن بررسی شده است.  

یکی از قوانین ذکرشده در قرآن کریم، که در بسیاری از آیات اخلاقی، حقوقی، اجتماعی، طبیعی و جز آن به صورت مستقیم و غیرمستقیم بدان اشاره شده، قانون علیت است. اقسام مختلف این قانون، مانند علت فاعلی و غایی، مادی و صوری، در آیات قرآن قابل بررسی و شناسایی است. یکی از این آیات در حوزه اجتماعی، که در مقام بیان قانون علیت است و در آن به علت غایی اشاره شده است، آیه ۳۲ سوره زخرف است. در این آیه علت «ترفیع درجه» برخی نسبت به برخی دیگر «تسخیر» شناسانده شده است. بررسی سیر تفاسیر قرآن کریم درباره عبارت یادشده در آیه موردبحث نشان می دهد که درک مفسران از این عبارت در دوره های مختلف، به ویژه در دوره اخیر، بسیار متفاوت بوده است. مفسران و قرآن پژوهان، در مقام بیان علت این اختلافات تفسیری، عوامل گوناگونی را بازنموده اند، اما در میان این عوامل، به نقش «جریان»ها، به عنوان عامل بیرونی ای که به صورت ناخودآگاه بر فهم مفسر از آیات قرآن اثر می گذارد، کم تر توجه شده است. در مقاله حاضر به شناسایی جریان یا جریان هایی که در تفسیر عبارت «وَرَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْض دَرَجات لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا» در آیه موردبحث، نقش داشته است، پرداخته می شود. نتایج این پژوهش گویای آن است که نظام های «ارباب رعیتی» و «سوسیالیسم» را می توان به عنوان دو جریان مؤثر بر اندیشه مفسران در تفسیر آیه موردبحث بازشناخت.  

در آیه ۱۵۷ سوره اعراف از نوری سخن رفته که همراه پیامبر اکرم (ص) نازل شده است. بسیاری از مفسران معتقدند مقصود از «النُّورَ» در این آیه «قرآن کریم» است، و برخی از مفسران دیدگاه های دیگری را مطرح کرده اند که عبارت اند از: قرآن ناطق؛ قرآن کریم، امام علی (ع) و دیگر امامان (ع)؛ و ولایت. این دیدگاه ها هر یک دچار نقدهایی است، افزون بر این که هیچ کدام نتوانسته اند که پاسخ درخوری به این پرسش بدهند که دلیل آمدن «معه» همراه با «انزال» چیست. ولی تفسیری که ابوالفتوح رازی از این بخش از آیه ارائه کرده با تفاسیر دیگر متفاوت است. وی این «نور» را حضرت علی (ع) دانسته است. در این نوشتار، دیدگاه های مفسران طرح و ارزیابی و نقد می شود و نشان داده می شود که تفسیر ابوالفتوح رازی از آیه مذکور، بر خلاف تفسیر دیگر مفسران، نیازمند توجیه و تأویل نیست.

«انتقام» به طور فطری در انسان ها و به طور غریزی در بعضی حیوانات وجود دارد. انتقام دارای اقسام گوناگون است، ازجمله انتقام الهی و غیرالهی. در این مقاله، بررسی تطبیقی این موضوع در تفاسیر المیزان و فی ظلال القرآن و استخراج نکات اشتراک و افتراق آنها انجام شده است. این پژوهش به نتایجی رسیده که عبارت اند از: (۱) هر دو مفسر انتقام را جزء سنت های الهی دانسته و برای آن دو قسم فردی و اجتماعی قائل اند. (۲) انتقام های اجتماعی جزء حقوق جامعه شمرده شده است. (۳) عفو و گذشت در موارد انتقام شخصی نیکو، ولی در حقوق اجتماعی نکوهش شده است. (۴) خداوند هنگامی از انسان های مجرم و گناهکار انتقام می گیرد که آیات و نشانه های الهی به آنها یادآوری شده و حجت بر آنها تمام شده باشد. (۵) علامه طباطبایی قصاص را نوعی انتقام می داند، ولی سید قطب قصاص را انتقام نمی داند. (۶) هیچ کدام از دو مفسر متعرض این امر نشده اند که در آنجا که انتقام جنبه اجتماعی دارد و از حقوق جامعه است انتقام گیرنده چه کسی است. (۷) مباحث سید قطب درباره انتقام متداخل و گاهی ناسازگار است، درحالی که در مباحث علامه طباطبایی چنین نیست. «انتقام» به طور فطری در انسان ها و به طور غریزی در بعضی حیوانات وجود دارد. انتقام دارای اقسام گوناگون است، ازجمله انتقام الهی و غیرالهی. در این مقاله، بررسی تطبیقی این موضوع در تفاسیر المیزان و فی ظلال القرآن و استخراج نکات اشتراک و افتراق آنها انجام شده است. این پژوهش به نتایجی رسیده که عبارت اند از: هر دو مفسر انتقام را جزء سنت های الهی دانسته و برای آن دو قسم فردی و اجتماعی قائل اند. انتقام های اجتماعی جزء حقوق جامعه شمرده شده است.  عفو و گذشت در موارد انتقام شخصی نیکو، ولی در حقوق اجتماعی نکوهش شده است.  خداوند هنگامی از انسان های مجرم و گناهکار انتقام می گیرد که آیات و نشانه های الهی به آنها یادآوری شده و حجت بر آنها تمام شده باشد.  علامه طباطبایی قصاص را نوعی انتقام می داند، ولی سید قطب قصاص را انتقام نمی داند.  هیچ کدام از دو مفسر متعرض این امر نشده اند که در آنجا که انتقام جنبه اجتماعی دارد و از حقوق جامعه است انتقام گیرنده چه کسی است.  مباحث سید قطب درباره انتقام متداخل و گاهی ناسازگار است، درحالی که در مباحث علامه طباطبایی چنین نیست.

یکی از مباحث بسیار مهم در فهم قرآن بحث ظاهر و باطن قرآن است. در برخی روایات برای قرآن هفت بطن شمرده شده است. فهم ظاهر قرآن برای بسیاری از افراد ممکن است، اما فهم باطن قرآن و بطونِ بطون آن برای همه ممکن نیست. یکی از آیات قرآن کریم که فهم آن و مراد حقیقی متکلم از آن در میان دانشوران مسلمان اختلاف بر انگیز شده آیات ۱۹ تا ۲۲ سوره الرحمن است. در این آیات از دو دریا یاد شده که به رغم تلاقی با هم درنمی آمیزند و از این دو دریا لؤلؤ و مرجان به دست می آید. این پژوهش به بررسی تطبیقی دیدگاه دو تن از مفسران برجسته شیعه و اهل سنت، یعنی جوادی آملی و آلوسی، پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که این دو مفسر، در تفسیر ظاهری «مرج البحرین» و «لؤلؤ» و «مرجان» در آیات پیش گفته، با وجود اختلافات، اشتراک نظر هم دارند، ولی در تفسیر باطنی آیات با یک دیگر اختلاف کامل دارند.  

مفهوم «نشوز» در آیه ۳۴ سوره نساء یکی از مسائل پربسامد حقوق زن در قرآن است. یکی از نواندیشانی که به این آیه توجه ویژه ای دارد عزیزه الحبری است. المیزان علامه طباطبایی، یکی از مهم ترین کتب تفسیری شیعه، نیز تفسیر این آیه را در بر دارد. این مقاله، با روش تفسیر تطبیقی، به این می پردازد که علامه طباطبایی و الحبری چه تفسیری از نشوز در آیه یادشده به دست داده اند و این تفاسیر چه شباهت و اختلافی با یکدیگر دارند. علامه طباطبایی شخصیت زن را با مرد برابر می شمارد و اعتقاد دارد که نمی توان نگاه غرض ورزانه ایی به زن روا داشت؛ بنابراین، تصورات عوامانه درباره ضرب زنان در اندیشه وی جایگاهی ندارد. الحبری، بیشتر با تأکید بر روایت پیامبر اکرم (ص)، به نشوز می پردازد که حضرت آن را به فاحشه مبینه، یعنی زنا، تفسیر می کند و در نتیجه، دایره نشوز را بسیار مضیق تر می نماید.  

آیه ۷۴ سوره هود مجادله ابراهیم (ع) با خداوند درباره قوم لوط را گزارش می کند. در ارتباط با این موضوع گفتگوهای مفصلی میان مفسران فریقین و حتی متکلمان آنها مطرح و محمل بروز شبهاتی نیز شده است، شبهاتی که گاه عصمت ابراهیم (ع) را به صورت خاص و پیامبران را به گونه عام به چالش کشیده است. برخی موضوع جدال را شخص لوط (ع) و برخی قوم لوط دانسته اند. گروهی بر این باورند که جدال ابراهیم (ع) از باب جستجو و تحقیق بوده و برخی معتقدند جدال به معنای شفاعت است. پژوهش حاضر، پس از برشمردن آرای مختلفی که درباره جدال ابراهیم (ع) با خداوند مطرح شده، با بهره گیری از روش تحلیل انتقادیِ مستند به آموزه های قرآنی، به توصیف و نقد آرای مفسران فریقین در این موضوع می پردازد. با توجه به شخصیت دلسوزی که از ابراهیم (ع) در قرآن کریم بازتابانده شده، به نظر می رسد مفهوم جدال خواهش و دعایی بوده است از روی شفقت، به منظور یافتن راهی برای هدایت قومی که در آستانه عذاب الهی قرار گرفته اند. اما به دلیل آن که، بر اساس علم الهی، این بازگشت امکان پذیر نبوده، با درخواست ابراهیم (ع) مخالفت شده است. این جدال، چون پیش از اعلام تصمیم قطعی پروردگار بوده، نافی عصمت پیامبر نیست.  

قاعده «حجیّت مفاد جمله های مستقل قرآن» از قواعدی است که در تفاسیر معاصر بدان توجّه شده است. علامه طباطبایی و ابن عاشور در لابه لای مباحث تفسیری در المیزان و التحریر و التنویر این قاعده را به کار بسته اند. با این حال، معیارها و شرایط کاربست آن را در چارچوب نظریه منسجمی تشریح نکرده اند تا دیگران بتوانند این قاعده را به گونه ای روشمند در مطالعات تفسیری به کار گیرند و گستره و صحّت بهره گیری این دو مفسر از قاعده یادشده را بسنجند. از گردآوری و تحلیل دیدگاه های علامه طباطبایی و ابن عاشور چنین به دست می آید که هر دو در کاربرد این قاعده بر معیارهایی مشترک مانند اشاره جملات به سنن الهی، دلالت جمله ها بر ضوابط اعتقادی و اخلاقی، وجود تعلیل در جملات، و تطابق جمله ها با مثال هایی تکیه زده اند. روایات معصومان (ع) و قانون «موردْ مخصص نیست» از معیارهایی است که علامه طباطبایی به طور اختصاصی بدان توجّه کرده است. ازاین رو، با آنکه هر دو مفسر در به کار بردن قاعده یادشده تا حدودی با یکدیگر همراه بوده اند؛ اما، درمجموع، علامه طباطبایی به دلیل بهره مندی از روایات و آموزه های تفسیری اهل بیت (ع)، در کاربست نظام مند این قاعده از ابن عاشور پیشی گرفته است.  

ضلع زمان مندی آموزه عصمتْ محل تنازع دیدگاه های مطلق گرا و مخالفان بوده است که گروه اول، گستره زمانی آن را مطلق دانسته اند و در مقابل، گروه دوم، آن را به پس از بعثت محدود کرده اند. این پژوهش با بررسی تطبیقی دیدگاه فخر رازی، که عصمت را زمان مند دانسته، و ابن شرفشاه حسینی، که گستره عصمت را تشکیک ناپذیر به شمار آورده، تلاش کرده تا بن مایه دیدگاه آنان درباره زمان مندی عصمت را در پیوند با واژگان قرآنی مرتبط یعنی «ذنب» در آیه ۲ فتح، «وزر» در آیه ۲ شرح، و «ضلال» در آیه ۷ ضحی بررسی کند. یافته ها نشان داد که هر دو مفسر این واژگان را در تنافی با عصمت نمی دانند و در نتیجه، نمی توان از آنها زمان مندی عصمت را نتیجه گرفت. با این حال، فخر رازی بر انگاره زمان مندی عصمت، که مبتنی بر سوگیری های اشعری گرایانه و اخبار خدشه پذیر است، تأکید و تلاش کرده تا با تأویلات مختلف از اندیشه کلامی خود در این باره عدول ننماید. ازاین رو، مواضع روشی و معناشناختی اش در این باره با دیدگاه کلامی وی در انسجام و هماهنگی نیست.  

مجد البیان فی تفسیر القرآن، اثر محمدحسین اصفهانی، یکی از تفاسیر معاصری است که از نظر ساختار آغازین کتاب، منابع تفسیری، شخصیت علمی و گرایش های مفسر به تفسیر الصافی فیض کاشانی شباهت دارد. از طرفی اصفهانی در مواردی، از آرای فیض اثر پذیرفته است. با این حال، تا کنون پژوهشی درباره روش اصفهانی در مجد البیان و مقایسه آن با روش فیض در تفسیر صافی انجام نشده است. این که اصفهانی در تفسیر خود از چه روش هایی بهره برده است و عملکرد او چه شباهت ها و تفاوت هایی با فیض کاشانی دارد پرسش هایی است که این پژوهش به دنبال پاسخ آن ها است. این پژوهش نشان می دهد که سه روش روایی، عقلی اجتهادی و ادبی از روش های بارز اصفهانی در مجد البیان است. تحلیل های فراوان اصفهانی، همراه با کاربرد روایات، این تفسیر را از تفاسیر روایی محض خارج می کند. صحیح دانستن تعقل، استفاده از روش برهانی در تحلیل مسائل، توجه به انواع قراین، توسعه مفهومی و الغای خصوصیت از آیات از نمودهای کاربرد روش عقلی اجتهادی تفسیر اصفهانی است. روش اصفهانی در مباحث ادبی ثابت نیست و به فراخور مقصود، روش های مختلفی دارد. در تحلیل مفردات قائل به نظریه «روح معنا» است، هرچند دیدگاهش در برخی جزئیاتِ این نظریه با دیگر صاحب نظران تفاوت هایی دارد. به مباحث صرفی، نحوی و بلاغی آیات نیز کمتر پرداخته است.  

گفتمان کاوی یکی از روش های جدید است که به کشف معنای متن و لایه های زیرین آن می پردازد. آیه ۲۵ سوره انفال از آیات موردبحث میان عالمان مسلمان است که نظرات تفسیری گوناگونی پیرامون واژه «فتنه» و مفهوم آن ذیل آیه مطرح شده است. توجه به گفتمان مطرح در آیه راهی برای دریافت های روشمند معنای مورد نظر در آن است. نوشتار حاضر به دنبال پاسخ به این مسئله است که محور اصلی گفتمان آیه ۲۵ سوره انفال چیست. ازاین رو، تلاش شد تا با در نظر داشتن ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و ارزشی ای که متن در بستر آن به وجود آمده است به دریافت تازه ای از گفتمان آیه مورد نظر دست یافت. در پژوهش حاضر، که به روش تحلیل گفتمان انجام شد، با توجه به مفهوم شناسی واژه فتنه و ساختار زبانی و دستوری آیه و با عنایت به روابط همنشینی و جانشینی، این نتیجه حاصل آمد که دالّ مرکزی گفتمان مورد نظر مفهوم «ولایت» است. با توجه به سیاق آیات و قرائن داخلی و بیرونی، روشن می گردد که رسالت پیامبر گرامی اسلام (ص) و دین اسلام جریانی ولایت محور است و راه مقابله با فتنه ها تمسک به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) و همچنین ولایت است. گفتمان آیه ۲۵ سوره انفال گفتمانی تحذیری و آگاهانه است که روابط اجتماعی را میان گروه های مختلف تنظیم می کند. ازاین رو، فتنه در نظام مفهومی قرآن جایگاه ویژه ای می یابد و ساختارهای ارزشی و ضدارزشی حول دالّ مرکزی این گفتمان، که ولایت مداری است، شکل می گیرد.

دین اسلام، به عنوان آخرین و کامل ترین دین آسمانی، آینده بشر را در قالب اندیشه مهدویت بسیار روشن ترسیم کرده است. بر اساس آموزه های قرآن، حاکمیت نهایی و جهانی از آنِ صالحان و مستضعفان است و شخصی از نسل پیامبر اکرم (ص)، در رأس قوم موعود، با امدادهای الهی و مدیریتی کارآمد، امنیت، عبودیت و عدالت فراگیر جهانی را مستقر خواهد کرد. هرچند باورمندی به استخلاف قوم موعود مورد قبول همه فرق و مذاهب اسلامی بوده است، اما درباره مصادیق، مکان و زمان، و چگونگی تحقق وعده های موجود در آیه استخلاف اختلاف نظر وجود دارد. مسئله اصلی این پژوهش بررسی تطبیقی دیدگاه فریقین درباره قوم موعود، با تأکید بر آرای فخر رازی، است. فخر رازی، همچون بسیاری از دانشمندان اهل سنت، معتقد است که محتوای آیه در زمان صحابه محقق شد و آیه بر خلافت و امامت امامان چهارگانه ابوبکر، عمر، عثمان و علی (ع) دلالت دارد و مصداق قوم موعود صحابه پیامبر (ص) هستند که البته، با توجه به اوضاع نابسامان سیاسی و اجتماعی زمان حضرت علی (ع)، دلالت آیه را نسبت به آن حضرت (ع) نفی می کند. بر اساس دلالت معانی واژگان کلیدی، سبب نزول و محتوای آیات و روایات و تاریخ قطعی فریقین، معلوم می شود که آیه استخلاف ناظر به دوران ظهور و حاکمیت حضرت مهدی (عج) است.