آفاق امنیت

کاربرد و اعمال نفوذ در زندگی سیاسی و روابط بین الملل از سابقه دیرینه ای برخوردار است، اما طرح نظریه نرم افزارگرایی، گفتمانی تازه را شکل داده که در چهارچوب آن، مفهوم راهبردی نفوذ و شیوه های اعمال آن مورد بازخوانی، بازسازی و بازتولید واقع شده و درنتیجه چهره جدیدی از نفوذ را شکل داده که نسبت به گذشته به مراتب تأثیرگذارتر و مؤثرتر در تغییر رفتار و ساختار است. این چهره جدید نفوذ، معارضه امریکا با جمهوری اسلامی ایران را وارد پارادایم جدیدی کرده است. ازاین رو، هدف اصلی این پژوهش، شناخت ماهیت نفوذ در عصر نرم افزارگرایی با تأکید بر فاز جدید حملات نرم دشمن در سپهر سیاسی جمهوری اسلامی ایران است. برای دستیابی به این هدف، از روش توصیفی-تحلیلی بهره گرفته شد و جمع آوری داده ها نیز براساس اسناد و مدارک علمی بوده است. براساس تحولات بنیادین قدرت در عصر رواج گفتمان نرم، نفوذ سنتی قابلیت توضیح معارضه دشمن برضد جمهوری اسلامی ایران را ندارد. در این عصر نفوذ از سخت به نرم، و از مضیق به موسع و از بسیط به مرکب و از ساده به پیچیده توسعه یافته است و دولت ها شاهد الگوهای جدیدی از نفوذ نظیر نفوذ تقرب پایه، اغواگرایانه، جاذبه محور و هویت سازند.

باتوجه به اهمیت مقوله مقابله با دشمنان نظام اسلامی در حوزه خطیری چون اقتصاد که چندین سال است تحت عنوان جنگ اقتصادی مورد توجه رهبر انقلاب(مدظله) قرار گرفته، مقاله حاضر که از نوع پژوهش های کاربردی است، داده های موردنیاز در آن را به روش اکتشافی گردآوری کرده است. این مقاله ابتدا با روش تحلیل محتوا و تحلیل گفتمان، چهارچوب موضوع را مبتنی بر منویات رهبر معظم انقلاب(مدظله) استخراج می کند. در ادامه و پس از استخراج الگو با روش توصیفی-تحلیلی و باتوجه به ادبیات علمی در حوزه اطلاعات اقتصادی، به این نکته توجه می شود که مبتنی بر این ادبیات، استفاده از راهبرد قدرت به شکل گیری روشی نرم انجامیده است که از آن برای تحمیل راهبردی استفاده می شود که به تحقق برخی اهداف کنترل تجاری یا اقتصادی می انجامد. درواقع، نفوذ راهبردی اقتصادی، راهبردی قدرت محور است که از ابزارهایی متعدد بهره می برد. به عبارت دیگر، نفوذ راهبردی اقتصادی را باید ترکیبی از عملکردهای مستقیم و غیرمستقیم و آشکار و نهان دانست که اشخاص، گروه ها و سازمان های اقتصادی یا بخش های اقتصادی دولت ها را هدف قرار می دهند و در پی تقویت اعتبار و نفوذ و هدایت تصمیم ها در جهت دلخواه اند.  یافته های پژوهش حاکی از آن است که مبتنی بر مطالعه تطبیقی دانش اطلاعاتی و منویات رهبر معظم انقلاب، فصل مشترک بین این دو حوزه مطالعاتی در حوزه نفوذ این نکته است که تغییر در باور، رفتارها و هدایت آنها در جهت دلخواه مدنظر است و لذا مفهوم جدید «نفوذ راهبردی اقتصادی» با اقسام آن قابلیت بازتعریف پیدا کرد. در قالب این مطالعه تطبیقی، نفوذ راهبردی اقتصادی به دو قسم نفوذ راهبردی موردی و جریانی قابل تقسیم است که ماحصل پژوهش حاضر اولویت و رتبه بندی موارد شش گانه نفوذ راهبردی اقتصادی شامل نفوذ در نیروهای فعال و تصمیم ساز و تصمیم گیر اقتصادی، تضعیف پایه های اقتصادی و اختلال در آن، تمرکز بر عدم استقلال و ایجاد وابستگی، ایجاد انحراف در مدیریت اقتصادی و سبک زندگی، تحریم اقتصادی و جاسوسی اقتصادی، و به این ترتیب و حسب ویژگی ها و نوع آن اعم از موردی، جریانی، موردی / جریانی و درنهایت ارائه توصیه های سیاستی در حوزه مقابله با نفوذ راهبردی اقتصادی است.

نفوذ اقتصادی یکی از تهدیدهای رایج امنیت ملی در همه کشورهاست. کشورهای قدرتمند همواره سعی می کنند با ورود اقتصادی به بخش های راهبردی و پرمنفعت کشور هدف، ضمن تاراج منابع و تخریب توان مقاومتی میزبان، مسیری برای حمایت از عناصر وابسته در فضای سیاسی کشور هدف ایجاد کنند. در ایران با توجه به جایگاه برجسته صنعت نفت و گاز، نفوذ اقتصادی از مسیر قراردادهای نفت و گاز پیگیری شده که قرارداد دارسی نمونه بارز آن است.در این مقاله تلاش شده است ضمن واکاوی مفهوم و ابعاد نفوذ اقتصادی، قراردادهای دارسی، رویتر، گس-گلشاییان، امینی-پیچ و قرارداد 1352 سن موریتس به عنوان نمونه هایی از نفوذ در قراردادهای سرمایه گذاری خارجی قبل از انقلاب بررسی و مدلی از مؤلفه های نفوذ استخراج شود. بر این اساس مشخص شد استقرار بلند مدت طرف خارجی، سهم استعماری و ناعادلانه در منافع، واگداری حق بهره برداری از میدان، واگذاری حق مدیریت و تصمیم گیری در مورد میدان، وجود عناصر نفوذی در داخل به نفع طرف دوم قرارداد و سرانجام عدم انتقال فناوری به داخل از مؤلفه های نفوذ اقتصادی است که در قرارداد رویتر و پنج قرارداد سرمایه گذاری خارجی نفتی قبل انقلاب وجود داشته است. بدین منظور حدود مشخصی برای جلوگیری از نفوذ اقتصادی در قانون اساسی و قوانین بالادستی بعد از انقلاب تدوین شد. در ادامه ویژگی های الگوی «قرارداد نفت ایران» (IPC) بررسی و با توجه به مؤلفه های نفوذ، مشخص شد برخلاف قراردادهای بیع متقابل بعد از انقلاب، دست کم چهار مؤلفه کلیدی نفوذ شامل استقرار بلند مدت خارجی، انتقال شئون مالکیتی، انتقال حق بهره برداری و تغییر سهم عایدی به نفع طرف خارجی در این قرارداد وجود دارد و الزامات قانونی در این رابطه نادیده گرفته شده است. طبق این الگو، قرارداد نفت ایران با مختصات فعلی بسترساز نفوذ اقتصادی در بخش نفت و گاز کشور است.

مفهوم نفوذ در ادبیات سیاسی و راهبردی ایران مربوط به شرایطی است که نشانه هایی از استحاله خزنده در الگوی رفتاری کارگزاران اجرایی و مقامات سیاسی شکل گرفته است. دهه نود «پروژه نفوذ» محور اصلی کنش قدرت های بزرگ برای اثرگذاری بر روندهای سیاسی و سیاست خارجی ایران بوده است. در فرایند اثربخشی مفهوم نفوذ در سیاست خارجی، ایستارهای بوروکراتیک و مبتنی بر سازش جای گزین ایستارهای انقلابی می شود. طبیعی است که فرایندهایی همانند کارگزاران بوروکراتیک و سیاست های عملگرایانه نیز جای گزین سیاست و کارگزاران انقلابی می شود. به طور کلی نفوذ در عصر «شبکه های اجتماعی» و «فضای مجازی»، براساس نشانه های هنجاری شکل گرفته است و هرگونه هنجارسازی می تواند آثار و پیامدهای خاص خود را در سیاست خارجی امنیتی ایجاد کند. نشانه های نفوذ شکل گیری فرایندی است که نیروهای گریزازمرکز در دو جهت ایفای نقش می کنند: گروه اول را باید سوژه هایی دانست که تحت تأثیر محیط بیرونی در جهت ایجاد تضادهای هنجاری در ساختار سیاسی ایران قرار می گیرند؛ گروه دوم مربوط به نیروهایی است که در فضای تضاد ساختاری بر ضرورت های کنش بوروکراتیک به مفهوم سازش سیاسی و بین المللی تأکید دارند. در این مقاله، هر نیرو یا کارگزاری که زمینه ساز ترمیدور باشد، به عنوان نماد و نشانه نفوذ تلقی می شود. پرسش مقاله به این امر اشاره دارد که «نشانه ها، کارگزاران و فرایندهای نفوذ در جهت تغییر نقش ملی سیاست خارجی ایران شامل چه نشانه هایی است؟» فرضیه مقاله به این موضوع اشاره دارد که «تضادهای ایستاری کارگزاران کنش بوروکراتیک و انقلابی هدف محوری زمینه ساز ترمیدور و به عنوان نماد نفوذ در سیاست خارجی ایران شمرده می شود.» تبیین مقاله براساس روش شناسی «استیون لوکس» در قالب «بعد سوم قدرت» به مفهوم اغوا و فریب انجام می گیرد.

رسانه ها به عنوان مهم ترین منبع کسب اطلاعات انسان امروزی مطرح اند و نقش خطیری در شکل دادن به پندارهای افراد درباره جهان پیرامونی شان دارند؛ به گونه ای که با ارائه اطلاعات گوناگون به مخاطبان، دانش و نگرش آنها را تحت تأثیر قرار می دهند و موضوع آثار رسانه های همگانی با تأکید بر رسانه های جدید، از مهم ترین مسائل مورد توجه آنان است. باتوجه به افزایش ضریب نفوذ شبکه های ماهواره ای و اینترنت در جامعه و قرار گرفتن قشر عظیمی از جامعه در معرض آسیب های ناشی از آن، در این مقاله تلاش می شود براساس روش توصیفی-تحلیلی برآورد وضعیت مصرف رسانه ای جدید در ایران بررسی شود و با عنایت به بهره گیری از قوت های نظریه مختار ساخت یابی گیدنز و توجه ویژه به بسترهای داخلی و عوامل کارگزاری خارجی نفوذ فرهنگی، نفوذ فکری و فرهنگی و مشکلات امنیتی آن با تأکید بر مصرف رسانه ای مورد تبیین قرار گیرد. نتایج حاصل از این پژوهش عبارت است از تبیین مشکلات اساسی و بروز اشکال جدیدی از تهدیدها در فضای امنیت ملی کشور که تداوم آن می تواند منجر به تغییر رفتار عمومی جامعه و نوعی ملت سازی جدید مبتنی بر آرمان ها و ارزش های نظام سلطه و بروز تعارض بنیادین و مشکلات امنیتی و شکل گیری اعتراضات اجتماعی و شورش های اجتماعی و فتنه های عمیق شود.  

بازی های رایانه ای، از ابزارهای رسانه ای بسیار فراگیر و درعین حال جذاب برای کودکان و نوجوانان است. تکنولوژی برتر کارتل های تولید بازی های رایانه ای غربی، از مزیت های نسبی آنان در مقایسه با دولت های توسعه نیافته یا درحال توسعه است. صنعت بازی های رایانه ای علاوه بر منافع تجاری و اقتصادی کلان، از ابزارهای انتقالی مهم در عرصه فرهنگی و اجتماعی است که با بازنمایی اسطوره ها، تاریخ، شخصیت ها، آرمان ها و حتی راهبردهای آینده پژوهانه دولت های متبوع، به افکار عمومی مخاطبان جهت، و زیربنای ساختار امنیتی جامعه را مورد هجمه قرار می دهد. سؤال پژوهش، نحوه ترسیم چهره اسلام و تشیع به عنوان محور مقاومت غرب آسیا در برخی بازی های رایانه ای است؛ مسئله ای که بیانگر کیفیت نفوذ فرهنگی غرب در اذهان نوجوانان و جوانان ایرانی است. در این پژوهش با بهره مندی از رویکرد «بازنمایی» در مطالعات فرهنگی برگرفته از نظرهای «استوارت هال»، اندیشمند برجسته مطالعات فرهنگی، راهبرد بازی های رایانه ای برضد امنیت نرم جامعه ایران در دو نمونه «ندای وظیفه: جنگ مدرن» و «آیین قاتل» را تجزیه وتحلیل می کنیم. در این بررسی ها روشن می شود بازنمایی های رسانه ای غرب در بازی «ندای وظیفه: جنگ مدرن» در راستای معرفی جبهه مقاومت به عنوان قدرت منطقه ای تروریستی مسلح به سلاح های هسته ای است و بازی «آیین قاتل» نیز در جهت تخریب فرهنگ تشیع و اسلام انقلابی به مثابه اسطوره تاریخی الهام بخش جریان های تکفیری است.

در این مقاله ضمن بررسی مفهوم نفوذ در علم روابط بین الملل معاصر و ارتباط آن با مفاهیم قدرت و سلطه، به کنکاش درباره مفهوم نفود در نگاه فقهای شیعه در قالب سه دوره پیش از مشروطه، مشروطه و انقلاب اسلامی پرداخته می شود. در این پژوهش، از روش تحقیق اجتهادی که نزدیکی با روش هرمنوتیک شلایرماخر دارد، برای بررسی متون فقهی استفاده شد. با بررسی آثار شیخ طوسی و محقق حلی، دو فقیه برجسته دوره پیش از مشروطه، مشخص شد که در این دوره، واژه نفوذ در ضمن قاعده نفی سبیل مورد نظر فقها بوده و به جز پرداختن به نفوذ حاکم جامعه در قالب فقه سیاسی، بحث دیگری درباره نفوذ در نظام بین الملل وجود نداشته است. اما در دوره مشروطه با بررسی آثار فقهی آخوند خراسانی و علامه نائینی، آشکار شد که واژه نفوذ در ارتباط با نظام بین الملل، به صراحت توسط فقها به کار رفته است و ایشان درباره نفوذ از طریق دیپلماسی رسمی هشدار داده و مسلمانان را به نفوذ دشمن و حمله به ایران و لیبی هوشیار نموده و بارها اعلام خطر کرده اند. اما فقهای دوره انقلاب اسلامی، و به طور خاص امام خمینی(ره) و امام خامنه ای بیشترین تفصیل را درباره واژه نفوذ داشته و به انواع سه گانه نفوذ از طریق دیپلماسی رسمی، دیپلماسی غیررسمی و دیپلماسی عمومی هشدار داده و نفوذ از طریق سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی را تشریح کرده و به دلیل شرایط خاص زمانه و تصدیگری امور حکومتی توسط فقها، بیش از هر دوره فقهی به بحث نفوذ در نظام بین الملل پرداخته اند. می توان به صراحت گفت تصدیگری امور حکومتی توسط فقها ارتباط مستقیم با تفصیل یافتن مباحث فقها درباره واژه نفوذ در نظام بین الملل داشته است.

به بن بست رسیدن راهبرد نظامی در عراق پسااشغال، آمریکا و متحدان راهبردی اش را بر آن داشت تا در مسیر تأمین منافع و تقویت ارزش ها و هویت آمریکایی، و نیز بهبود چهره آسیب دیده خود از جنگ عراق نزد ملت های منطقه و جهان، راهبرد گسترش نفوذ خود را با تکیه بر قدرت نرم در دستور کار قرار دهند. به کارگیری راهبرد نرم برای گسترش نفوذ، در دو مرحله «دولت سازی» (2003- 2008)  و «ملت سازی» (پس از 2008)، استراتژی اصلی آمریکا برای تأمین امنیت ملی و منافع خود در عراق است. این نوشتار درپی پژوهش درباره چگونگی پیاده سازی راهبردهای نرم آمریکا برای نفوذ در عراق پساصدام و در مرحله دولت سازی و پس از آن است. در مسیر کنکاش برای کشف و رازگشایی راهبردهای نرم آمریکا در عراق، ساختارهای اجراکننده راهبردهای نرم آمریکا را بیان می کنیم که به گسترش نفوذ آمریکا در بخش های مختلف دولت و جامعه عراق می پردازد. روش این پژوهش مبتنی بر تحلیل اسناد و داده های متنی برخط، اسناد و پژوهش های موجود است.