اثر

در دوره قاجار مناسبات میان ایران و کشورهای اروپایی رو به گسترش نهاد. ازآنجایی که بزرگراه تجاری-سیاسی، از سوی پایتخت دولت قاجار در تهران به بندرانزلی در مرز شمالی، معبری راهبردی در شبکه ارتباطی ایران با روسیه و اروپا به حساب می آمده، ایجاد تحولات اساسی در اجرای عملیات راه سازی، اعم از تعمیر، توسعه، تأسیس و تجهیز اماکن بین راهی ضروری بوده است. در این میان قدیمی ترین و مهم ترین مکان خدماتی برای مسافران، کاروانسراها بوده اند. کاروانسراهای این مسیر، در آن بازه زمانی علاوه بر عملکردهای گذشته مبنی بر رونق امور اقتصادی و پیشبرد تبادلات فرهنگی، در روابط برون مرزی ایران نقش مؤثری ایفا نموده اند. هدف اصلی این پژوهش، گونه شناسی معماری، تأثیر نقش شرایط اقلیمی و موقعیت جغرافیایی در روند شکل گیری معماری کاروانسراهای مسیر تهران-انزلی است. یافته ها بر اساس منابع کتابخانه ای و روش بررسی میدانی (باستان شناسی) جمع آوری شده و موردپژوهش قرارگرفته است. شیوه تجزیه وتحلیل اطلاعات از نوع کیفی بوده است. نتایج حاصل از داده ها نشان می دهد، بیشترین تعدادِ کاروانسراها به لحاظ گونه شناسی، برون شهری بودند. تنوع شرایط اقلیمی مسیر با فرم و ویژگی های معماری کاروانسراها انطباق نداشته است. باآنکه مکان گزینی متفاوت جغرافیایی، سبب تفاوت های جزئی در عناصر معماری تعدادی از آن ها شده است، تمامی این گونه از کاروانسراها به تبعیت از الگوی مشابه معماری کاروانسراهای چهار ایوانی-حیاط دارِ دوره صفویه ساخته شده اند. تعداد اندکی از سایر کاروانسراها، از گونه درون شهری بودند. ساختار و فرم معماری آن ها، منطبق با جغرافیا و اقلیم مناطقی بود که در آن قرار داشتند.

غار اسپهبد خورشید یکی از بزرگترین طاق های طبیعی دنیا محسوب می شود، که دارای آثار شگفت انگیزی از معماری اواخر دوره ساسانی است. در داخل این طاق با آثار معماری دوره ساسانی مواجه می شویم، که از لاشه سنگ و ملاط ساروج ساخته شده است. هدف از این پژوهش، مطالعه آثار معماری این محوطه و مقایسه آن با دیگر آثار معماری دوره ساسانی در دیگر نقاط ایران است. پرسشی که در این پژوهش مطرح می باشد، این است که چه شباهت هایی بین آثار معماری به دست آمده از غار اسپهبد خورشید با دیگر آثار معماری مکشوفه از دوره ساسانی وجود دارد؟ فرضیه پژوهشی حاضر در پاسخ به این سوال این است که استفاده از مصالح لاشه سنگ و ملاط ساروج، راهروهای طویل، طاق های گهواره ای و طاق های هلالی در غار اسپهبد خورشید نشان دهنده شباهت زیاد این بنا با آثار معماری دوره ساسانی است. . در این تحقیق با استفاده از بررسی میدانی و مستند سازی آثار معماری مکشوفه از غار اسپهبد خورشید، به بررسی آثار معماری این غار پرداخته شده است. نتایج نشان می دهد که آثار معماری این غار به لحاظ نوع مصالح و نوع پلان شباهت زیادی به دیگر آثار معماری دوره ساسانی در دیگر نقاط ایران دارد. بنابراین می توان گفت آثار معماری مکشوفه از غار اسپهبد خورشید یکی از منحصرترین آثار معماری اواخر دوره ساسانی می باشد که در منطقه مازندران کشف گردیده و به لحاظ نوع معماری، قدمت تاریخی و ارتفاع قلعه دارای اهمیت زیادی است.

دوران قاجاریان، از شگفت انگیزترین دوره های تحول در هنر ایران است. زیرا ارتباط با غرب، ویژگی های خاصی به جامعه داد. قاجاریه به واسطه ارتباطات با دنیای خارج، دستخوش تحول شده بود که، جریان هنر از این تاثیرات بی بهره نماند؛ تقویت روابط با غرب، موجب ظهور برخی آثار هنری شد. نقاشی دیواری از هنرهایی است که در این دوران از مضامین غربی تاثیر پذیرفت، و به اوج رسید. خانه شهشهانی در اصفهان، بنایی با نقاشی دیواری های چشم گیر است. با توجه به این موضوع و با هدف بررسی دلیل شکل گیری نقوش در خانه شهشهانی، پژوهش حاضر از نوع تفسیری- تاریخی، با استفاده از مطالعات کتابخانه ای، اسنادی و بررسی میدانی به ارائه نتایج می پردازد. در این راستا، پس از مطالعه ساختارِ جامعه ایرانی قاجار، به مدد نقاشی دیواری های خانه شهشهانی، به بررسی تحولات قاجار پرداخته شده است که پرسش های پژوهش بدین شرح است: تغییر و تحولات اجتماعی دوره قاجار چگونه نمودی بر نقاشی های دیواری خانه شهشهانی دارد؟ تصاویر در خانه شهشهانی، به چه دلیلی دارای دو مفهوم متفاوت در مضامین و مفاهیم نقاشی های موجود در آن است؟ از این رو، مضامین نقاشی دیواری ها در دو طرح کلی، به چهار گروه تقسیم گردید که پس از بررسی شان، می توان نتیجه گرفت چگونه حکایت کننده تغییرات در ساختار جامعه ایرانی هستند. این تصاویر، نشان دهنده تاثیرپذیری سنت های ایرانی از شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است، که تنها در ظاهر نمود دارند و همچون تصوری از اروپا که مکانی رویایی برای ایرانیان بود، به شکل تغییر در پوشش و رفتارها حتی در نقوش اساطیری به تقلید از اروپاییان در کنار فرهنگ ایرانی، صورت پذیرفت.

آرامگاه را میتوان بعد از مساجد از متداول ترین بناهای معماری اسلامی ایران به شمار آورد. با عنایت به کثرت تعداد آرامگاه ها تاکنون پژوهش های متعددی در این خصوص انجام یافته است. در این پژوهش ها به پیشینه آرامگاه سازی در ایران و گونه های بناهای آرامگاهی پرداخته اند و به طور اعم و متفق القول بناهای آرامگاهی ایران را به دو گونه برج مقبره و و مقابر با پلان مربع گنبدپوش تقسیم نموده اند. پژوهش حاضر به بررسی بناهای آرامگاهی آذربایجان غربی پرداخته و پس از نگاهی اجمالی به سوابق پژوهش های فوق الذکر در گام اول اقدام به شناسایی بناهای آرامگاهی محدوده مورد مطالعه نموده و سپس ۱۵ مورد از آنها که به لحاظ کالبد، وضع موجود، ماهیت آرامگاه بودن و پیشینه تاریخی واجد شرایط بودند برای بررسی انتخاب شده اند. در روند بررسی پس از شناخت و معرفی هر نمونه موردی و تکمیل مستندات، کلیه نمونه ها به لحاظ پیشینه، الگوی معماری و سایر ویژگی ها مقایسه شده و نهایتا همانند بناهای آرامگاهی دوران اسلامی ایران در دو دسته برج مقبره و الگوی چهارگوش گنبد پوش جای گرفته اند. در نمونه های بررسی شده الگوی برج مقبره در بازه تاریخی سلجوقی تا تیموری و الگوی چهارگوش گنبدپوش در دوره صفوی تا قاجار شکل گرفته است.

جهانی شدن میراث فرهنگی و درنوردیدن مرزهای ملی، در هر کشوری از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چراکه ضمن تمایزجویی فرهنگی در جهان، فرصت هایی برای توسعه نیز پیش روی آنها قرار می دهد. تجربه لیورپول اما زاویه دیگری از خوانش دولت-ملت ها در نسبت شان با میراث جهانی را روایت می کند. تجربه ای که با اولویت قائل شدن برای امر توسعه میراث جهانی شهر را در محاق قرار می دهد. واکاوی و شناسایی نکات و مسائلی که در برساخت این تجربه نقش داشته، معطوف به این پرسش که «چرا در لیورپول منافع توسعه به حفاظت از میراث جهانی شهر ارجح دانسته می شود؟»، هدفی است که از طریق مطالعه ای اسنادی- تاریخی و متکی بر تحلیل محتوا، در این مقاله دنبال شده است. نتیجه مطالعه نشان می دهد که بروز این تعارض و گذر از میراث جهانی به نفع اهداف توسعه، نخست متاثر از گفتمان نظری حاکم در سطح ملی و محلی است؛ گفتمانی با بن مایه های توسعه که در رویکرد مدیریتی و نظارتی و ویژگی محتوایی اسناد هدایت و نظام برنامه ریزی نیز رخنه کرده است؛ و در وهله بعد، تحت تاثیر ضعف رویه ای و محتوایی نهاد حفاظت در سطح بین المللی است. بر این اساس، تعدیل و تغییر گفتمانی از گفتمان صرف توسعه به گفتمان حفاظت وتوسعه توامان در سطح ملی و محلی، و اتخاذ رویکرد و نگرش مثبت و متعهدانه در ارتباط با میراث جهانی و اصول یونسکو از سوی دول عضو، در کنار ارتقاء جایگاه نهادی یونسکو و ویژگی های کاربردی اسناد تولیدی آن، راهکارهایی است که به حمایت جامع تری از میراث فرهنگی و طبیعی بشر و جلوگیری از بروز چنین تجاربی منتج خواهد شد.

مسافریان، آل مسافر، کنگریان یا سلاریان خاندانی محلی بودند که از اوایل قرن چهارم تا اواخر قرن پنجم هجری قمری بر منطقه طارم بخشی از محدوده جغرافیایی رشته کوه البرز در دیلم فرمانروایی داشتهاند. متون تاریخی آغاز حکومت این خاندان را همزمان با غلبه بر دژ سمیران و تسلطِ طارم عنوان میدارند. همچنین این اسناد حاکی از آنند که رودبار و طارم دو مرکز مهم دیلم و نیز محل استقرار حکام منطقه محسوب میشدهاند. گروهی از این خاندان بر بخشهایی از آذربایجان، استان زنجان، ابهر و سهرورد نیز تسلط یافتند. آل مسافر با تمایل به اسماعیلیان وجوه مشخصه ای از مقاومت در برابر سایر قدرتهای محلی و حکومتهای مرتبط با منطقه در قلمرو خلافت عباسی را نشان دادند. دژ سمیران که تحت عنوان دژ پادشاه دیلم خوانده می شده است، در واقع پایگاه این حکومت محلی به شمار میرفته است. این دژ به نوعی یک پایگاه نظامی به شمار میرفته است. طارم نیز یک مرکز مهم سیاسی و امیر نشین در دوره دیلمیان شناخته میشود. لذا با توجه به اهمیت موضوع و نیز حضور خاندان آل مسافر در این منطقه، پژوهش حاضر تلاش دارد با هدف معرفی نقش سیاسی دژ سمیران، دلایل و علل انتخاب منطقه طارم از سوی مسافریان، به منزله پایگاهی مهم را مورد تحلیل قرار دهد.

قره حسنلو از جمله محوطه ای است که به واسطه قرارگیری در میانه دشت اردبیل، از اهمیت زیادی در مطالعات باستان شناسی منطقه برخوردار است. ضمن کاوش باستان شناسی در این محوطه، نمونه های متنوعی از یافته های سفالی به دست آمده که تاکنون پژوهشی در ارتباط با آنها صورت نگرفته است. در این راستا، پژوهش پیش رو بر اساس مطالعات کتابخانه ای و میدانی؛ در پی آن است تا از طریق مطالعه سفالینه های حاصل از نتایج کاوش قره حسنلو و مقایسه تطبیقی آنها با دیگر نقاط، به معرفی، گونه شناسی و گاهنگاری نسبی سفال های شاخص محوطه مذکور بپردازد. سؤال اصلی این پژوهش بدین صورت مطرح می گردد؛ با توجه به تنوع گونه های سفالی و تطبیق آن ها با محوطه های دیگر، گاهنگاری سفال های این محوطه، به کدام دوره می رسد؟یافته های پژوهش نشان می دهد که سفال-های آن شامل انواع کاسه، کوزه، سبو، دیگ و خمره بوده که در زمره سفالینه های آهن I و II و دوران تاریخی (اشکانی) قرار دارند. سفال های این محوطه دارای گونه های مشابهی با سایر محوطه های منطقه ای و فرامنطقه ای از جمله حوزه شمال و شمال غرب ایران می باشند. در نهایت با توجه به سایر داده های فرهنگی به دست آمده، می توان گاهنگاری نسبی محوطه را بدین شکل تفسیر نمود که این محوطه در طی عصر آهن I و II به احتمال برای نخستین بار مورد استقرار قرار گرفته و پس از یک دوره گپ زمانی، مردمان پارتی با بنا نهادن سکوی خشتی بر روی این تپه، این مکان را به محلی آیینی تبدیل نموده و به صورت موقت و در برخی از فصول، در این محوطه استقرار یافته اند.

مزارع مسکون به عنوان یک مجتمع زیستی کوچک با عناصر وابسته ای چون؛ عمارت اربابی توسط معماران محلی، طراحی شده و سپس به تدریج ساخته می شدند. به طورمعمول معماری این عمارت ها به دلیل حضور ارباب و خانواده ایشان دارای تجمل بیشتری بود و ازنظر مکان یابی در موقعیت بهتری نسبت به سایر عناصر قرار داشت. عمارت اربابی محمدحسین خان خلج در مزرعه قاضی بالا نیز یکی از دَه ها عمارت اربابی است که در مزارع اقلیم گرم وخشک ایران شناسایی شده و نیازمند بررسی کالبدی عمیق تری است. مسئله اصلی پژوهش، نیاز به شناخت بیشتر درباره معماری عمارت های اربابی متعلق به مزارع مسکون ایران است. بر این اساس دو پرسش اصلی با هدف معرفی یک عمارت اربابی دوره قاجار در بطن مزرعه قاضی بالا مطرح می شود: ۱. عمارت اربابی محمدحسین خان خَلَج دارای چه ویژگی های کالبدی است؟۲. نوع مالکیت عمارت چه تأثیری در پیدایش آن ویژگی ها داشته است؟ در این مقاله و با توجه به ماهیت تاریخی موضوع، از رهیافت تفسیری و روش تفسیری- تاریخی استفاده می گردد. منابع مهمی چون؛ اسناد تاریخی معتبر، تصاویر قدیمی مالکان و مصاحبه با بازماندگان در کنار مطالعات وسیع میدانی توانسته است به شناخت این موضوع کمک کند. این تحقیق با بررسی ویژگی های شکلی و محتوایی عمارت به این نتیجه رسیده است که معیارهایی چون؛ آسایش، استحکام، تفرج و تجمل می توانند به عنوان اصول کلی در سنت ساخت عمارت اربابی محمدحسین خان خَلَج قابل فهم و بازخوانی باشند.

مهرها از مهم ترین منابع در واکاوی تاریخ هر دوره هستند. بررسی و مطالعه روشمند این آثار، اطلاعات ارزشمندی را درباره مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دوره های مختلف تاریخی در اختیار ما قرار می دهند. نقوش روی مهرها افزون بر انتقال جنبه های زیبایی بصری به بیننده اندیشه ، باور و نگرشِ سازندگان آن ها را نیز منتقل می کنند. هنرمندان مهرساز ساسانی توجه ویژه ای به نقوش حیوانی داشتند. در این میان ویژگی های خاص گاو، به عنوان پنجمین آفریده در اسطوره آفرینش اورمزد، از لحاظ اقتصادی و ارتباط آن با بن مایه های اساطیری و دینی باعث شده است که این جانور در مرکز توجه هنرمندان مهرساز و دارندگان مهر های ساسانی قرار بگیرد؛ به طوری که بازتاب آن را می توان در فراوانی مهرها و اثرمهرهای منقوش به نقش گاو در دوره ساسانی مشاهده کرد. در این پژوهش، نویسندگان پس از نگاهی اجمالی به نقش مایه گاو در اساطیر و متون باستانی ایران به بررسی آن بر مهرهای ساسانی، همچنین معرفی ۳ مهر منقوش به نقش گاو از موزه بوعلی سینا پرداخته اند که کتیبه ها ی آنها نخستین بار توسط نویسندگان این مقاله خوانده شده اند. در پایان نیز مسئله دارندگی و مالکیت این مهرها و مفهوم کتیبه های سه مورد معرفی شده با نقش گاو مورد بررسی قرار گرفته است. این مقاله به روش اسنادی و بر پایه مطالعات کتابخانه ای و پژوهش میدانی تنظیم شده است.

میراث فرهنگی به منزله ردپای انسان در بستر تاریخ، دارای ارزش های متعددی است که این موضوع متناسب با مقتضیات جوامع و فرهنگ های مختلف قابل بررسی و بازتعریف است. یکی از روش هایی که امکان ریشه یابی این مسئله را امکان پذیر می نمایید، بررسی نوع نگاه به موضوع میراث فرهنگی در بستر زمان است که دراین میان مطالعه اسناد مرتبط با موضوع در کشور و مرور فرآیند توجه به میراث فرهنگی، بخصوص گونه های ارزش میراث در ارتباط با رویکردهای حفاظتی موردنظر این پژوهش است. در همین راستا با بهره گیری از پنج منابع مطالعاتی در کنارهم (برنامه های عمرانی و توسعه، قوانین و آئین نامه ها، اساسنامه سازمان ها و نهادهای مداخله گر، شرح خدمات طرح های حفاظتی و مصاحبه با صاحب نظران حوزه نظریه و اجرا) به بررسی فرآیند حفاظت از منابع میراث پرداخت شده است. مطالعه همزمان هر پنج ابزار و منبع مطالعاتی در کنارهم و توجه به گونه های ارزش و رویکردهای حفاظتی متصور شده در هر سند و هم پوشانی تقویم زمانی این ابزارها و منابع مطالعاتی، از نوآوری های این پژوهش می باشد. روش تحقیق با توجه به سؤالات پژوهش، کاربردی- عملی است. نحوه گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای، اسنادی و مصاحبه است. مطالعات صورت گرفته بر روی اسناد مذکور نشان می دهد که در بیشتر اسناد مطالعاتی می توان شاهد فقدان توجه به مفهوم ارزش خاصه ارزش های میراث فرهنگی و به تبع آن رویکردهای حفاظتی برپایه ارزش بود. این موضوع منجر به بروز مشکلات بسیاری شده است که لازمه مرتفع شدن معضلات، پیشگیری از وقوع دوباره آن، نیازبه مطالعه ارزش محور و ارائه قوانین ارزش مبنا در این حوزه را به منصه ظهور می رساند