فریبا شریفیان

مُهرها و گل مُهرهای ساسانی ازجمله اشیائی هستند که در تمامی سطوح جامعه و سازمان های اداریِ ادوار تاریخی، ازجمله عصر ساسانی کاربرد داشته و از این رو نقش به سزایی در درک ما از جنبه های مختلف تاریخی این دوره ایفا کرده اند. درمیان نقوش کنده کاری شده روی مهرهای ساسانی که حکایت از باورها و اعتقادات صاحبان آن ها دارد، تصویر زنان نیز به عنوان جمعیتی مهم از جامعه ساسانی روی مهرها نقش بسته است. مهرهای منقوش به نقوش زنانه، به نوعی از منابع مهم در واکاوی جایگاه زنان در این دوره به حساب می آیند و بازگوی نگرش جامعه به این قشر از مردم هستند. در این پژوهش سعی بر آن است که به بررسی نقش مایه های زن بر مهرهای ساسانی با معرفی مهری از موزه بوعلی سینای همدان پرداخته شود. نویسندگان بر پایه مطالعات کتابخانه ای و مشاهده مستقیم مهر مذکور، ضمن توصیف نقش مایه های زنانه بر آن، به جنبه های نمادپردازانه و خوانش کتیبه این مهر می پردازند. پرسشی که در اینجا مطرح می شود این است که چه ارتباطی میان نقش روی مهر و دارنده مهر وجود دارد؟ کتیبه روی مهر تا چه اندازه بازگوی مفاهیم زنانه است؟ مالکیت مهرهای منقوش به نقش زنان احتمالاً در اختیار زنان بوده است و این نشان از استقلال فردی و برخورداری از جایگاه اجتماعی زن در آن دوره دارد؛ اگرچه در دوره ساسانی زنان نسبت به مردان کمتر وارد تجارت و سیاست می شدند، اما وجود مهرهای منقوش به نقوش زنانه نشان دهنده پذیرش حضور آن ها و هم چنین جایگاه حقوقی آن ها در امور اداری و اقتصادی این دوره است.

مهرها از مهم ترین منابع در واکاوی تاریخ هر دوره هستند. بررسی و مطالعه روشمند این آثار، اطلاعات ارزشمندی را درباره مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دوره های مختلف تاریخی در اختیار ما قرار می دهند. نقوش روی مهرها افزون بر انتقال جنبه های زیبایی بصری به بیننده اندیشه ، باور و نگرشِ سازندگان آن ها را نیز منتقل می کنند. هنرمندان مهرساز ساسانی توجه ویژه ای به نقوش حیوانی داشتند. در این میان ویژگی های خاص گاو، به عنوان پنجمین آفریده در اسطوره آفرینش اورمزد، از لحاظ اقتصادی و ارتباط آن با بن مایه های اساطیری و دینی باعث شده است که این جانور در مرکز توجه هنرمندان مهرساز و دارندگان مهر های ساسانی قرار بگیرد؛ به طوری که بازتاب آن را می توان در فراوانی مهرها و اثرمهرهای منقوش به نقش گاو در دوره ساسانی مشاهده کرد. در این پژوهش، نویسندگان پس از نگاهی اجمالی به نقش مایه گاو در اساطیر و متون باستانی ایران به بررسی آن بر مهرهای ساسانی، همچنین معرفی ۳ مهر منقوش به نقش گاو از موزه بوعلی سینا پرداخته اند که کتیبه ها ی آنها نخستین بار توسط نویسندگان این مقاله خوانده شده اند. در پایان نیز مسئله دارندگی و مالکیت این مهرها و مفهوم کتیبه های سه مورد معرفی شده با نقش گاو مورد بررسی قرار گرفته است. این مقاله به روش اسنادی و بر پایه مطالعات کتابخانه ای و پژوهش میدانی تنظیم شده است.

دانشِ جای نام شناسی جایگاه ویژه ای در واکاوی رخدادهای تاریخی و شناسه های فرهنگی جوامع انسانی در گذشته که امروزه جز نام، سند و نوشته از آنها به جای نمانده نقش بنیادی دارد. در این میان، موقعیت جغرافیایی ایران به عنوان پایانه رخدادها و برتری فرهنگ شفاهی سبب شده که رویدادهای فرهنگی و سیاسی بسیاری از نقاط و نواحی جغرافیایی کشور طی تاریخ پنهان بمانند به گونه ای که جز نام از آنها چیزی به جای نمانده است. در این میان، واکاوی «کوه آردوشان» از دید جای نام شناسی در نزدیکی شهر نهاوند به همراه جای نام های پیرامونی این کوه کانون نوشتار حاضر است. پژوهش پیش رو که ماهیتی توصیفی– تحلیل دارد با رویکردی تاریخی در پی واکاوی جای نام شناسی کوه آردشان با بهره گیری از روش های کتابخانه ای و میدانی، دروندادهای (داده ها و اطلاعات) مورد نیاز آن گرداوری شده است. نتیجه پژوهش به استناد بُن مایه های جغرافیایی و جای نام های پیرامونی نشان داد که آردشان به معنی «جایگاه مقدس» است.

اعراب مسلمان پس از فتح ایران، سکه هایی به سبک سکه های ساسانی با حاشیه ای به خط کوفی، ضرب کردند که به سکه های عرب ساسانی معروف شد. بیشتر سکه های عرب ساسانی نقره اند؛ اما در کنار آنها شمار فراوانی ﺳﮑه مسی نیز به دست آمده است. روی تعداد کمی از این سکه ها نام ضراب خانه، سال ضرب و نام حاکم حک شده است. تنوع بسیار در نقش، از ویژگی های بارز این سکه هاست. یکی از مشکلات موجود در این سکه ها، وجود آن دسته از اسامی خاصی است که در متون تاریخی به آنها اشاره ای نشده است؛ از این رو برای پژوهشگر، قرائت این نام ها و تشخیص هویتی آنها کاری بس دشوار است. در مجموعه سکه های موزه بوعلی همدان با دو نوع ﺳﮑه مسی عرب ساسانی مواجه می شویم که با سایر سکه های این مجموعه تفاوت هایی دارند؛ در حالی که پشت هر دو سکه به طور کامل با هم یکسان است، روی سکه ها از لحاظ نقش و کتیبه متفاوت است. گیزلن (Gyselen) در اثر شناخته شده خود با نام سکه های مسی عرب ساسانی به سه نوع از این سکه ها اشاره کرده است که پشت هر سه سکه عبارت آباد/آزاد بیشاپور با تصویر موجودی ترکیبی، گاو نر کوهان دار با سر انسان ریش دار، حک شده است؛ اما نوشته و نقش روی سکه ها متفاوت است. با توجه به اینکه این سکه ها از زاویه دید خاص نویسندگان تا کنون بررسی نشده است، در این پژوهش نویسندگان تلاش می کنند با روش تاریخی توصیفی و براساس مطالعات کتابخانه ای، به پرسش های زیر پاسخ بدهند: آیا واژه سمت راست روی سکه ها نام حاکم منطقه است؟ آیا عبارت پشت سکه ها مفهوم خاصی دارد یا فقط نشان دهنده نام ضراب خانه است؟ آیا با در نظر گرفتن گاه شماری سکه های ضرب بیشاپور، می توان حدود زمانی برای آنها در نظر گرفت؟

امپراتوری ساسانی یکی از باشکوه ترین سلسله های ایران باستان بوده است؛ از این دوره، هم آثار باستان شناختی و هم دست نویس های پهلوی زرتشتی ارزشمندی وجود دارد. افزون بر این، تأثیر آیین گفتاری این دوره بر دورۀ پساساسانی نیز غیرقابل انکار است. با وجود این، گل مهرهای نوشته دار و بی نوشتۀ ساسانی یکی از مهم ترین آثار به جامانده از این دورۀ باشکوه است. گل مهرهای ساسانی در شناخت جغرافیای اداری روزگار ساسانی یکی از مهم ترین منابع به شمار می آیند. در یک سدۀ گذشته در موضوع ویژگی هنری و نوشته های آن ها کارهای ارزشمندی به چاپ رسیده است. باتوجه به اهمیت این منابع، در این مقاله تلاش شده تا با یک آزمایش فنی مبتنی بر «EPMA: Electron Probe Micro-Analyzer» (میکرو آنالایزر الکترون پروب) برای نخستین بار بر مواد ترکیبی این گل مهر ها تمرکز شود. این مقاله بر تشخیص ترکیبات گل مهر از دید کانی شناسی و پاسخ به این پرسش که، آیا سازندگان این گل مهرها در ساخت آن ها از استاندارد خاصی پیروی می کردند یا نه؟ تأکید دارد. نگارندگان برای انجام این آزمایش های فنی، قطعات بسیار ریزی از گل مهرهای سه محوطۀ شناخته شدۀ ساسانی، یعنی: «تخت سلیمان»، «قصر ابونصر» و «تپه کبودان» را انتخاب کرده اند. برای پاسخ به پرسش اصلی مقاله، آزمایش «ای. پی. ام. ای» (EPMA) انتخاب شده است که یکی از دقیق ترین آزمایش ها برای انجام این پژوهش محسوب می شود. در مرحلۀ نخست، ابتدا عناصر ترکیبی ثابت از هر گل مهر (محوطه) را به دست آورده و سپس ترکیبات گل مهرهای سه محوطۀ ساسانی، ارزیابی و باهم سنجیده شده اند. هدف از این ارزیابی، پاسخ به این پرسش است که، آیا سازندگان گل مهرها از معادن خاصی برای انتخاب گِل خام استفاده می کرده اند؟ آیا آن ها برای انجام این کار و برای انتخاب آن گل، از دانش (اطلاعات) خاصی پیروی می کردند؟ نتایج آزمایش ها نشان می دهد که سازندگان گِل خام (مواد اولیه) خود را از هرجایی انتخاب نکرده و در این موضوع بسیار دقیق عمل کرده اند. نزدیکیِ عناصر ترکیبی نمونه های دو محوطۀ مهم تخت سلیمان و قصر ابونصر نشان می دهد که سازندگان این آثار از دانش و فهم فوق العاده ای در زمینۀ انتخاب مواد اولیه برخوردار بوده اند.

واژه اسپرغم که به صورت های مختلف در متون به کار رفته است به طور کلی به گل ها و گیاهان خوشبو اطلاق می شود. امروزه در بیشتر متون فارسی به جای این واژه معادل عربی آن یعنی ریحان به کار می رود. ریحان نیز در عربی هم معنی با گل و سبزه است. اگر ردّپای این گیاه را که فواید و خواص درمانی متفاوت و متعددی برای آن در نظر می -گیرند در متون کهن ایرانی دنبال کنیم به داستان ها و اسطوره هایی پیرامون پیدایش و ویژگی های آن برمی خوریم و همچنین با کاربرد ویژه این گیاه در برخی مراسم آیینی آشنا می شویم. این مقاله در نظر دارد با تکیه بر آنچه که در متون ادبی و نیز گیاه شناسی درباره اسپرغم وجود دارد خواص و فواید آن را تحلیل و بررسی کند و دلیلی برای این ویژگی-ها ارائه دهد. به نظر می رسد که داستان ها و اسطوره های پیرامون این گیاه متأثر از خواص و فواید آن خلق شده اند و همچنین کاربرد گسترده این گیاه در سفره ها و مراسم آیینی نشان از حضور اهوره مزدا و امشاسپندان در این مراسم دارد.

با بررسی ریشه شناختی واژه نماز در ایران و تاریخ کاربرد آن می توان به اهمیت این فریضه به عنوان فعلی عبادی در میان ایرانیان پی برد. واژه نماز در اصل از ریشه هندو اروپایی nem به معنای تعظیم کردن آمده است. نماز در اوستا به صورت اسم خنثی از ماده nəmah که در اصل از اسم خنثی námas در سنسکریت به معنای تعظیم، کرنش گرفته شده که همراه با ریشه kṛi فعل نماز کردن در مفهوم سر تعظیم فرودآوردن، احترام کردن است. این فعل در اوستا از صورت ماده اسمی مذکور در وجوه مختلف ساخته شده است. در زبان های ایرانی میانه شرقی و غربی واژه نماز در متون بجامانده از این دوران به کار رفته است. واژه نماز در این متون گاه نشانگر ادای احترام فرودستان به مقامات فرادستی و گاه به عنوان فعل عبادی بیانگر رکوع و خضوع بندگی در برابر پرودگار بوده است.

مطالعه زبان های ایرانی باستان و میانه نقش به سزایی در روشن سازی آداب، فرهنگ و اوضاع سیاسی و اجتماعی، نیز پندارها و باورهای مردم ایران باستان دارد. شناخت فرهنگ ایران باستان و پیشینه زبان فارسی، به ویژه در زمینه واژگان تنها از طریق فارسی باستان و فارسی میانه، که فارسی نو ادامه آن ها است، کافی نیست بلکه بررسی علمی و تجزیه و تحلیل دیگر زبان های ایرانی از دوره باستان تا دوره نو ضروری است. از این میان زبان ختنی از زبان های ایرانی میانه شرقی است که مطالعه و بررسی آن در سده اخیر، به سبب ویژگی های زبانی و غنای فرهنگی و پیوستگی آن با آیین بودایی و زبان و ادب سنکسریت، گسترش چشم گیری یافته است. این زبان در ختن رواج داشته که پایگاه آیین بودا نیز بوده است. در این پژوهش به معرفی سرزمین ختن، زبان ختنی و جایگاه آن در میان زبان های ایرانی،معرفی کوتاه کتاب زمبسته (Zambasta) که مجموعه ای از آموزه های دین بودا به زبان ختنی را در بر دارد، وزن شعر در زبان ختنی، تاریخچه مختصری از بودایی گرایی در ایران و مسأله تهیگی در آیین بودا پرداخته شده است.