کاروانسراها

در دوره قاجار مناسبات میان ایران و کشورهای اروپایی رو به گسترش نهاد. ازآنجایی که بزرگراه تجاری-سیاسی، از سوی پایتخت دولت قاجار در تهران به بندرانزلی در مرز شمالی، معبری راهبردی در شبکه ارتباطی ایران با روسیه و اروپا به حساب می آمده، ایجاد تحولات اساسی در اجرای عملیات راه سازی، اعم از تعمیر، توسعه، تأسیس و تجهیز اماکن بین راهی ضروری بوده است. در این میان قدیمی ترین و مهم ترین مکان خدماتی برای مسافران، کاروانسراها بوده اند. کاروانسراهای این مسیر، در آن بازه زمانی علاوه بر عملکردهای گذشته مبنی بر رونق امور اقتصادی و پیشبرد تبادلات فرهنگی، در روابط برون مرزی ایران نقش مؤثری ایفا نموده اند. هدف اصلی این پژوهش، گونه شناسی معماری، تأثیر نقش شرایط اقلیمی و موقعیت جغرافیایی در روند شکل گیری معماری کاروانسراهای مسیر تهران-انزلی است. یافته ها بر اساس منابع کتابخانه ای و روش بررسی میدانی (باستان شناسی) جمع آوری شده و موردپژوهش قرارگرفته است. شیوه تجزیه وتحلیل اطلاعات از نوع کیفی بوده است. نتایج حاصل از داده ها نشان می دهد، بیشترین تعدادِ کاروانسراها به لحاظ گونه شناسی، برون شهری بودند. تنوع شرایط اقلیمی مسیر با فرم و ویژگی های معماری کاروانسراها انطباق نداشته است. باآنکه مکان گزینی متفاوت جغرافیایی، سبب تفاوت های جزئی در عناصر معماری تعدادی از آن ها شده است، تمامی این گونه از کاروانسراها به تبعیت از الگوی مشابه معماری کاروانسراهای چهار ایوانی-حیاط دارِ دوره صفویه ساخته شده اند. تعداد اندکی از سایر کاروانسراها، از گونه درون شهری بودند. ساختار و فرم معماری آن ها، منطبق با جغرافیا و اقلیم مناطقی بود که در آن قرار داشتند.

سفرنامه ها یکی از مهمترین اسناد تاریخی ایران هستند؛ مسافرانی که با اهداف مختلف سیاسی، اقتصادی و مذهبی وارد ایران می شدند، از زوایای متفاوتی به ایران می نگریستند و آنها را ثبت می کردند. نوشتار حاضر با روش توصیفی - تاریخی و با استفاده از منابع کتابخانه ای درصدد است تا کاروانسراهای موجود در راه ابریشم را مطالعه و بررسی نماید. با توجه به اطراق مسافران در این کاروانسراها، زوایای مطرح شده از جانب آنها می تواند در پژوهش های تاریخی ایران حائز اهمیت ویژه ای باشد. به نظر می رسد در ارائه اطلاعات از سوی سیاحان، با وجود شرح های بسیار دقیق، خطاهایی نیز راه یافته است که در هنگام بهره برداری از مطالب باید مدنظر قرار گیرد.