معرفت

در کتب اخلاقی تأکید شده است که اخلاق مطلوب آن است که موافق حکم عقل و اخلاق نامطلوب مطابق حکم نفس باشد. از این گونه تعابیر، این شبهه به وجود می آید که گویا دو نیروی متضاد در درون آدمی وجود دارد. درحالی که چنین نیست؛ این امر ناشی از اشتراک لفظی و کاربردهای متفاوت واژه اخلاق است که گاهی لفظ در معنای حقیقی و گاهی در معنای مجازی به کار می رود. ازاین رو، ضروری است که واژگان و اصطلاحات خاص آنها مورد توجه قرار گیرد. براساس آیات نورانی قرآن، در درون هر انسانی، بالقوه دو نوع گرایش وجود دارد: گرایش به اموری که انجام آن گناه و کارهای بد، و گرایش به اموری که موجب کمال و سعادت آدمی است. بنابراین، در هر انسانی، هم گرایش به خیر و هم گرایش به شر وجود دارد. انسان قادر است با استفاده از عقل، میل خود را کنترل و تکامل یابد و یا با تبعیت از نفس سقوط کند.

هدف این مقاله بررسی متن زیارت عاشورا و شناسایی جایگاه توحیدشناسی با بهره گیری از روش تحلیل محتواست. سؤال اصلی آن است که آیا می توان توحیدشناسی را محور اصلی زیارت عاشورا تلقی کرد؟ بدین منظور، در گام اول با استفاده از تحلیل محتوای کمّی نمودارهای سنجش فراوانی کلمات، موضوعات و جهت گیری ترسیم شد؛ نتایج حاصله بیانگر آن است که پرکاربرد ترین واژه، کلمه جلاله «الله» و مهم ترین موضوع زیارت نیز توحیدشناسی است. در گام دوم نیز از طریق تحلیل محتوای کیفی، 9 مقوله شناسایی شد که از میان آنها، 4 موضوع اصلی زیارت عاشورا تعیین گردید که عبارتند از: توحیدشناسی، امام شناسی، دین شناسی، دشمن شناسی. بنابراین با استناد به روش علمی و سلسله مراتب شناخت، توحیدشناسی در رأس این موضوعات بوده و به عنوان موضوع محوری شناخته شد. ازاین رو، جایگاه توحید و مراتب آن، شامل: ذاتی، صفاتی، افعالی و عبادی، متناسب با متن زیارت عاشورا تشریح گردید.

نظریه طراحی هوشمند به عنوان نظریه ای علمی که منتقد نگاه های داروینی به مسئله چگونگی پیدایش موجودات زنده است، از سوی افرادی همچون استیون مَیر، ویلیام دِمبسکی و مایکل بِهی در اواخر قرن بیستم مطرح شد. این جریان، که هم روش مطالعه و سبک بیانِ ادعا و هم نحوه استدلال آوری اش، همان روش رایج علمی است، توانسته در قرن حاضر طرفداران قابل توجهی در سرتاسر عالم بیابد. براساس مدعای طرفداران این نظریه، وقتی به ابعاد مختلف طبیعت نگاه می کنیم، می یابیم که پیچیدگی های تقلیل ناپذیر یا تعیین شده در ساختار زیستی جانداران وجود دارد؛ پیچیدگی هایی که بدون در نظر گرفتن مؤلفه های «هدف»، «طراحی»، «عامل شخصی هوشمند» و... نمی توان با روش صحیح علمی آنها را توضیح داد. هدف از این پژوهش، آشنایی مخاطبان به ویژه مخاطبان رشته های الهیاتی با این دیدگاه علمی ضد نظر تکامل داروینی است. ازاین رو، پژوهش حاضر با استفاده از روشی توصیفی، ابتدا به طور مختصر دیدگاه داروین را ارائه می کند؛ سپس نظریه طراحی هوشمند و مؤلفه های مهم این دیدگاه درباره منشأ پیدایش موجودات زنده را، براساس گفته ها و استدلال های دانشمندان مطرح آن تبیین می کند؛ در پایان نیز میزان سازگاری این دو دیدگاه بررسی می شود.

یکی از مباحث مهم در رابطه علم و دین، کیفیت پیدایش انسان است. از منظر علمی، نظریه تکامل به این بحث پرداخته است و از نظر دینی این بحث تحت عنوان خلقت حضرت آدم و حواء مطرح شده و در زمینه نسبت این دو، دیدگاه های متعددی مطرح شده است. بیشتر آثاری که از سوی اندیشمندان مسلمان در این زمینه نوشته شده، با توجه به آیات قرآن بوده و به روایات در این زمینه توجه لازم نشده است. درحالی که در روایات اهل بیت بحث پیدایش انسان با تفصیل بیشتری بیان شده و ابعاد جدیدی را در اختیار ما می گذارد. از منظر علمی انسان های نخستین بسیار قبل تر از زمانی که برای خلقت حضرت آدم(ع) در نظر گرفته شده بر روی زمین موجود بوده اند؛ و درصورتی که آدم و حوا به عنوان نخستین انسان ها بر روی زمین دانسته شوند، این موضوع یکی از تعارضات علم و دین قلمداد می شود. اما با توجه به روایات حضرت آدم و حوا نخستین آدمیان نبوده اند؛ بلکه قبل از آنها نیز موجوداتی آدم نما یا انسان نما بر روی زمین زندگی می کردند. بحث از اصل وجود و بیان خصوصیات این موجودات در روایات در حل این تعارض نقش اساسی دارد. در این نوشتار با روش کتابخانه ای روایات ناظر به آدم نماها جمع آوری و مورد بررسی قرار می گیرد و زمینه را برای بررسی های تطبیقی میان علم و دین فراهم می کند. با تحلیل روایات در این موضوع اصل وجود آدم نماها و برخی از ویژگی های آنان، مانند خصوصیات ظاهری و اخلاقیات شان مشخص می شود. همچنین در مورد انقراض آنان نیز با توجه به روایات می توان گفت که یک امری مسلم بوده است.

آیه 59 سوره «آل عمران» شاید تنها آیه ای در قرآن باشد که هم مورد استناد تکامل گرایان قرار گرفته و هم مورد استشهاد خلقت باوران. ازاین رو، می توان گفت این آیه محل یک رویارویی سرنوشت ساز بین این دو گروه است؛ به گونه ای که غلبه هرکدام از این نگاه ها در تفسیر آیه مذکور می تواند پیروزی بزرگ برای آن و گامی بسیار بلند در جهت فائق آمدن آن نگاه بر دیگری در نزاع دیرینه بر سر نگاه قرآن به تاریخ طبیعت و بخصوص تاریخ پیدایش انسان بر این کره خاکی باشد. آنچه در پی می آید تلاشی است به روش تحلیلی توصیفی برای انجام یک داوری سنجیده و مستدل بین خوانش های تکامل گرا و خلقت باور از این آیه شریفه. برای این منظور ما ابتدا به مسائلی می پردازیم که برای درک درست از آیه باید فیصله داده شوند و سپس به تفسیر خود از آیه می پردازیم. در انتها نیز تفسیری تکامل باور از این آیه طرح و نقد می کنیم تا امکان داوری بین دو تفسیر برای خواننده فراهم گردد.

یکی از موضوعات مطرح در فراروان شناسی، تجربه های نزدیک به مرگ است؛ اهمیت این مسئله در دنیای مادی گرای امروز، قابل چشم پوشی نیست. پس از قرن ها نفی و کتمان متافیزیک، اکنون توجه دانشمندان به واقعه ای جلب شده، که می تواند نشانه ای بر وجود آن باشد. در تحقیق پیش رو ضمن بررسی ابعاد مختلف این واقعه، بیان دیدگاه های موافقان و مخالفان و ارزیابی آنها، در پی این هستیم که آیا براساس روش تجربی مورد پذیرش تجربه گرایان، می توان تجربه های نزدیک به مرگ را حقیقتاً دیدار صاحبان آنها از ماوراء دانست و از آن نتیجه گرفت که انسان بُعدی غیرمادی به نام روح دارد و یا تمام آنچه اتفاق افتاده، توهم و خیالی گذرا بوده است؟ به عقیده ما، تجارب نزدیک به مرگ، تنها قادر است بر وجود حیات پس از مرگ دلالت کند؛ اما ویژگی ها و جزئیاتی که از این طریق در اختیار ما قرار می گیرد، به نقایصی دچار است که پذیرش آنها را با مشکل مواجه می کند.

در سیر تاریخ کلام اسلامی، سه موضع جبر، تفویض و امر بین الامرین در قبال رابطه اختیار انسانی یا اراده الهی شکل گرفته است. با مراجعه به متون روایی درمی یابیم که اهل بیت(ع) امر بین الامرین را در برابر دو اندیشه جبر و تفویض، قرار داده اند و هدف از این پژوهش، فهم آموزه مذکور از روایات است. نوشتار حاضر با روش کتابخانه ای و تشکیل خانواده حدیثی پیرامون دیدگاه امر بین الامرین و تحلیل این روایات، بیان می کند که ائمه اطهار(ع) آموزه امر بین الامرین را در سه سطح تبیین تمثیلی، تبیین حداقلی و تبیین فاعلیت طولی با توجه به ظرفیت فکری مخاطبان، ارائه کرده اند. بالاترین سطح تبیین یعنی فاعلیت طولی، از روایات باب استطاعت که خود در نظام آموزه امر بین الامرین توجیه پذیرند، استنباط می شود. تبیین فاعلیت طولی یعنی دریافت آن به آن استطاعت و اراده انسان از جانب خداوند متعال، بالاترین سطح تبیینی این آموزه در روایات به شمار می آید.

بحث علم دینی یا اسلامی سازی علوم در جهان اسلام، یکی از مسائل مهم در عرصه علوم انسانی است که در چند دهه اخیر ذهن بسیاری از متفکران و فیلسوفان را در حوزه علم و دین به خود مشغول کرده است. بحران های ناشی از علم گرایی و افراط در نظریات تعارض علم و دین در دو قرن اخیر، پرسش از همکاری علم و دین و به تبع آن امکان علم دینی و خدا باور را مورد تأمل قرار داده است. در این زمینه سابقه قبلی ملل اسلامی و واقعیت عقب ماندگی کنونی آنها پرسش از اسلامی سازی علوم را برای متفکرین اسلامی به طور جدی مطرح کرده است. آیت الله جوادی آملی با نگاه دائرهالمعارفی به دین معتقد است علم یکسره دینی است و تقسیم کردن علم به دینی و غیردینی ناصواب است. وی با تغییر جهان بینی و مبانی علوم موجود در دانشگاه ها، درصدد اسلامی کردن علوم است. آیت الله جوادی آملی از منظر دینی و وحی الهی و با اعتقاد به کامل بودن آموزه های دین اسلام در کلیت امور دنیایی و اخروی و همچنین با تقسیم و در طول هم قرار دادن انواع عقل تجربی، عقل نیمه تجریدی، عقل تجریدی و عقل ناب با دو روش فلسفی و تفسیری به ارائه دیدگاه خویش در زمینه علم اسلامی پرداخته است. دیدگاه آیت الله جوادی آملی از اینکه توانسته است تعارض عقل و دین را با دلیل متقن رفع نماید حائز اهمیت است.

نوشته حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی و تحلیل نظام اندیشه باگوان شری راجنبش، معروف به اشو در حوزه دین شناسی می پردازد. وی معتقد است دین به دو دلیلِ نامتناهی و تجربه درونی بودن، قابل تعریف نیست؛ اما حقیقت، آن را هماهنگی و پیوندی صمیمانه با هستی و وجود به حساب می آورد و مریدان خویش را به ارتباط و یکی شدن با هستی به عنوان دین، دعوت می کند. او ادیان و مذاهب نظام مند و سازمان یافته دیگر، مانند ادیان ابراهیمی را به شدت انکار می کند و به ستیز با کلسیا و مراکز دینی می پردازد و آنان را مانع روشن بینی به شمار می آورد. باگوان، کارکرد دین مدنظر خود را اموری چون شکوفا کردن عشق، بی ذهنی، بی نفسی و شادی برمی شمارد و خواستگاه ادیان منسجم و نظام یافته را نیز رفع نیازها، تقلید از نیاکان، دوری از رنج و اندوه و نیز ترس از گناه، مرگ، بیماری و... دانسته است.