فاعلیّت طولی

بررسی مسئله اختیار انسان و کیفیت فاعلیت واجب تعالی در حوزه افعال اختیاری او، از مسائل مهم هستی شناسی و مورد بحث در علوم عقلی است. با بررسی تقریرات کلامی صورت گرفته در تبیین این اندیشه، خصوصاً اگر این تقریرات با مبانی حکما و عرفا در نظر گرفته شود، نقدهایی بر آنها یافت می شود. از این جمله، تقریراتی نظیر اعطای قدرت از سوی خداوند به انسان و تعیین حدود برای وی(دیدگاه شیخ مفید) و یا فاعلیّت طولی در انجام فعل(دیدگاه خواجه طوسی) است که در مواردی مبین تفویض و یا جبر هستند. اگر چه افعال هم به واجب تعالی مستند است و هم به صاحبان آن افعال، ولی با عنایت به صرف الوجود بودن واجب و نفی هر گونه توهم ترکیب، نیکی های افعال ذاتاً از آن واجب تعالی و به گونه عرضی به ممکنات منسوب است و نقص ها و بدی های افعال نیز ذاتاً از آن ممکنات و به نحو عرضی به واجب منتسب است؛ با وجود این، باز هم در حقیقت امر «کلٌ من عند الله» است، چرا که اگر افاضه و ایجاد نیکی افعال نبود، ممکن از وجود و حد وجودی بی بهره بود و این تقریر معنای امر بین الامرین است.

در سیر تاریخ کلام اسلامی، سه موضع جبر، تفویض و امر بین الامرین در قبال رابطه اختیار انسانی یا اراده الهی شکل گرفته است. با مراجعه به متون روایی درمی یابیم که اهل بیت(ع) امر بین الامرین را در برابر دو اندیشه جبر و تفویض، قرار داده اند و هدف از این پژوهش، فهم آموزه مذکور از روایات است. نوشتار حاضر با روش کتابخانه ای و تشکیل خانواده حدیثی پیرامون دیدگاه امر بین الامرین و تحلیل این روایات، بیان می کند که ائمه اطهار(ع) آموزه امر بین الامرین را در سه سطح تبیین تمثیلی، تبیین حداقلی و تبیین فاعلیت طولی با توجه به ظرفیت فکری مخاطبان، ارائه کرده اند. بالاترین سطح تبیین یعنی فاعلیت طولی، از روایات باب استطاعت که خود در نظام آموزه امر بین الامرین توجیه پذیرند، استنباط می شود. تبیین فاعلیت طولی یعنی دریافت آن به آن استطاعت و اراده انسان از جانب خداوند متعال، بالاترین سطح تبیینی این آموزه در روایات به شمار می آید.