جبر و تفویض

مساله اراده الهی و نسبتش با افعال انسان از دیرباز در تاریخ تفکر اسلامی مورد بحث و نزاع بوده است و شاید از موضوعاتی بوده که در شکل گیری نحله های کلامی اولیه نقش مهمی ایفا کرده است. این موضوع در کلام و فلسفه و حتی علم اصول فقه به مناسبتی مطرح شده است. یکی از اندیشمندانی که به این مساله پرداخته، امام خمینی (ره) است. وی که به عنوان فقیه، فیلسوف و عارف به مسائل کلامی نگاه جامع نگر دارد به این مساله نیز با نگاهی عمیق و جامع وارد شده است به نحوی که نه دچار افراط و تفریط های معتزله و اشاعره شده و نه گرفتار برخی تنگ نظری های متکلمان شیعه. وی در عین حال که از مبانی صدرایی در تحلیل مباحث بهره گرفته، نگاهی مستقل به این مساله داشته است. از سویی دیدگاه معتزله و اشاعره را به خوبی تقریر نموده و سپس مورد نقد قرار داده است و از سوی دیگر نارسایی برخی نظرات متکلمان و اصولین شیعه را نشان داده و با نگاهی فلسفی، عرفانی و نقلی اراده خدا را در مقام ذات و فعل، تبیین و سازگاری آن را با اختیار انسان اثبات کرده است.

متفکران، همواره بر شناخت سرشت انسان (طینت) و ابعاد وجودی، به ویژه ماده اولیه آفرینش او توجه داشته اند. پس از مفهوم شناسی طینت که غالباً آن را گِل و عین ثابت معنا کرده اند، حکما و متکلمان با توجه به اندیشه خود در باب انسان شناسی و اینکه آیا حقیقت انسان همان نفس مجرد است یا مجرد بدنی بوده و ماهیتش جوهر جسمانی است، به تحلیل و بررسی اخبار طینت پرداخته، و مباحث چالش برانگیزی را مطرح کرده اند. در این نوشتار سعی شده است، اخبار طینت را باز گفته، ضمن بیان تحلیل برخی از متفکران دینی، در نهایت با توجه به شبهات جبرگرایان، بدون هیچ گونه تعصبی به داوری نشسته و حکم نهایی برعهده مخاطبان محترم واگذار شود.

در سیر تاریخ کلام اسلامی، سه موضع جبر، تفویض و امر بین الامرین در قبال رابطه اختیار انسانی یا اراده الهی شکل گرفته است. با مراجعه به متون روایی درمی یابیم که اهل بیت(ع) امر بین الامرین را در برابر دو اندیشه جبر و تفویض، قرار داده اند و هدف از این پژوهش، فهم آموزه مذکور از روایات است. نوشتار حاضر با روش کتابخانه ای و تشکیل خانواده حدیثی پیرامون دیدگاه امر بین الامرین و تحلیل این روایات، بیان می کند که ائمه اطهار(ع) آموزه امر بین الامرین را در سه سطح تبیین تمثیلی، تبیین حداقلی و تبیین فاعلیت طولی با توجه به ظرفیت فکری مخاطبان، ارائه کرده اند. بالاترین سطح تبیین یعنی فاعلیت طولی، از روایات باب استطاعت که خود در نظام آموزه امر بین الامرین توجیه پذیرند، استنباط می شود. تبیین فاعلیت طولی یعنی دریافت آن به آن استطاعت و اراده انسان از جانب خداوند متعال، بالاترین سطح تبیینی این آموزه در روایات به شمار می آید.

درباره رابطه توحید افعالی و فاعلیت انسان در افعالش، سه دیدگاه وجود دارد: اشاعره با پذیرش توحید افعالیِ خداوند، علیت میان انسانها و افعال آنان را انکار کرده، جبرگرا شده اند. معتزله با انکار توحید افعالی و پذیرش علیت انسانها در افعالشان، تفویض را پذیرفته اند. امامیه بر اساس دستور اهل بیت علیهم السلام، از قاعده «لاَ جَبْرَ وَ لاَ تَفْوِیضَ وَ لَکِنْ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ» پیروی می کنند. برای تبیین دیدگاه اخیر، سه راه حل می توان ارائه کرد: الف) بر اساس علیت طولی، خداوند، فاعلِ غیرمباشر، و انسان، علت مباشر افعال خود است ب) بر اساس علیت حقیقی و اِعدادی، خداوند علت حقیقی و انسان، علت اِعدادی افعال خود است ج) با ارجاع علیت به تشأن، خداوند علت حقیقی و انسان مظهر و تجلی خداوند می باشد و از آنجا که انسان ها با یکدیگر تفاوت دارند، نوع مظهریت و تجلی خداوند در آنها نیز متفاوت خواهد بود. مقاله حاضر بعد از توصیف و تحلیل اجمالی سه دیدگاه کلامی فوق، انواع مظهریت انسانها را با استمداد از آیات قرآن تبیین نموده است.