معرفت

این متن درس اخلاق استاد به طلاب علوم دینی پیرامون رابطه دین و اخلاق است. دین شامل احکام، اعتقادات و اخلاق است. دین اسلام یعنی دین حق، بر سه اصل استوار است: ایمان به خدا، ایمان به روز جزا و ایمان به آنچه خدای متعال نازل کرده است. این سه، اصول دین (توحید، نبوت و معاد) است. بنابراین، دینداری امری اعتقادی، تعبدی و عملی دارای مراتب است که حد نصاب آن، همان اعتقاد به اصول دین است. دو فرضیه پیرامون رابطه دین و اخلاق مطرح است: 1. در اسلام، ارزش اخلاقی بدون اعتقاد به خدا، پیامبر و قیامت مفهومی ندارد. 2. بعضی مراتب اخلاقی، بدون دین تحقق نمی یابد. آنچه پذیرفتنی است، فرض دوم است و ایمان و عمل صالح با یکدیگر متلازم هستند. این مقال، به تفصیل پیرامون رابطه دین و اخلاق می پردازد.

در میان مسائل انسان شناسی، مسئله کمال انسان و راه رسیدن به آن از طریق فعل اختیاری اهمیت ویژه ای دارد. این مقاله با روش تحلیلی، توصیفی تفسیری به بررسی دیدگاه قرآن درباره اثرگذاری عبودیت بر کمال انسان در ساحت بینشی وجود او می پردازد. نتایج تفسیر موضوعی آیات مربوط به مسئله نشان می دهد که از نظر قرآن، عبودیت در ساحت بینشی انسان تأثیری کاملاً ایجابی دارد و این تأثیرگذاری در موارد زیر جلوه و ظهور می کند: عینیت بخشی به نصاب اعتقاد به توحید و گسترش آن، تثبیت و ارتقای بینش ولایت پذیری انسان، تثبیت و تقویت فرجام شناسی آدمی، توسعه و تعمیق بصیرت و آگاهی انسان به حقایق و نیز تعدیل نگاه انسان به خود و تصحیح و تقویت نگاه مثبت به دیگران؛ و حاصل همه این تأثیرات، کمال یافتن انسان در ساحت بینشی و معرفتی اش خواهد بود.

باور به خدای متعال، نخستین اصل از اصول اعتقادی دین مبین اسلام و از عوامل اصلی نیل انسان به کمال و سعادت ابدی است. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که باور به خدای متعال، چه نقشی در کمال گرایشی انسان دارد. نگارندگان این نوشتار که به روش نقلی تحلیلی به این مسئله پرداخته اند و با استناد به آیات قرآن کریم و به روش تفسیر موضوعی به این نتیجه رسیده اند که خداباوری می تواند در موارد متعددی در امیال و گرایش های انسانِ باورمند به خداوند، اثرگذار باشد و او را در مسیر نیل به سعادت ابدی یاری کند؛ آن موارد عبارتند از: تعدیل غریزه جنسی، تعدیل مال دوستی، عطوفت و مهربانی پدر و مادر نسبت به فرزندان و بالعکس، تسلیم شدن در برابر حق، محبت و دوستی، جهت دادن به خوف و رجاء، ایجاد اطمینان و آرامش روانی.

از مهم ترین عوامل کمال انسان در قرآن، توبه است؛ این پژوهش می کوشد نقش توبه را در کمال انسان به لحاظ بینشی، گرایشی و رفتاری به روش تفسیر موضوعی واکاوی کند؛ حاصل بررسی اینکه توبه از بعد بینشی موجب افزایش بصیرت انسان نسبت به زشتی و نافرجامی گناه و متقابلاً زیبابی و خوش فرجامی طاعت می شود؛ همچنین قرار گرفتن در مسیر توبه موجب درک عمیق تر برخی اوصاف و افعال خداوند مانند توابیت، رحمت و شفاعت می شود؛ توبه از بُعد گرایشی موجب فزونی محبت الهی، تعدیل غرائز حیوانی، کاهش میل به گناه، تقویت امید به فلاح، نجات از اندوه و بلا می گردد؛ تسلیم شدن در برابر حق و حقیقت و تلاش در جهت تبیین آن برای دیگران، استقامت در برابر گردن کشان و ستمکاران، برپایی نماز، پرداخت زکات، تلاش در جهت پالایش روح، رعایت انصاف، شکر نعم الهی، از کمالات رفتاری توبه اند.

تفکر و اندیشه به عنوان پایه و اساس علم و معرفت انسان، نقش اساسی در زندگی انسان دارد و یکی از عوامل اصلی ایجاد انگیزه برای حرکت در مسیر هدایت و انجام رفتارهای متناسب با آن محسوب می شود. قرآن کریم در بسیاری از آیات، بشر را به تفکر فراخوانده و اساسی ترین موضوعاتی را که اندیشیدن و تفکر در آنها روشن کننده راه زندگی اوست ، به روشنی بیان کرده است؛ و ازجمله مهم ترین آنها، تفکر درباره جهان دیگر است. این تحقیق به هدف بیان نقش تفکر در ایجاد و تقویت باور به معاد از دیدگاه قرآن، آیات بیانگر لزوم تفکر در امر آخرت را به روش تفسیر موضوعی مورد بررسی قرار داده است. در این دسته از آیات، بر تفکر درباره اموری مانند احیای زمین در بهاران، آفرینش انسان، آفرینش آسمان ها و زمین، سرنوشت تکذیب کنندگان، و تفکر در اعمال و رفتارها تأکید شده و چنین به نظر می رسد که از دیدگاه قرآن، تفکر در این امور، از عوامل اصلی ایجاد و تقویت باور به معاد به شمار می آید.

خداوند حکیم انسان را برای رسیدن به کمال و سعادت آفریده است. از شمار مسائلی که درباره کمال انسان مطرح می شود، عوامل مؤثر در آن است. یکی از عواملی که می تواند در کمال انسان نقش ایفا کند صبر اوست. این مقاله نقش ایجابی و بازدارندگی صبر در کمال رفتاری انسان را با هدف زمینه سازی نیل انسان ها به کمال بررسی می کند. روش گردآوری اطلاعات، فیش برداری و پردازش آن به روش توصیفی و تحلیل و تفسیر موضوعی روشمند خواهد بود. حاصل تحقیق آن است که صبر در انسان موجب برخی از رفتارهای کمالی وی می شود. این رفتارها عبارتند از: صله ارحام، اقامه نماز، انفاق و اعتدال در آن، دفع خطاهای خود و دیگران، تواضع، فروتنی و رفتار مسالمت آمیز با جاهلان، شب زنده داری، اجتناب از شرک، عدم ارتکاب زنا و پرهیز از امور باطل و بیهوده.

انسان دارای نیازهای متعددی است که کمّیت و کیفیت برآوردن آنها در رسیدنش به سعادت یا بازماندن از آن اثرگذار است؛ ازاین رو مدیریت نیازها از اهمیت بسزایی برخوردار است و ازآنجاکه عوامل مختلفی بر نیازهای انسان مؤثر هستند، برای مدیریت نیازها شناسایی این عوامل ضروری است. در این مقاله عوامل بیرونی تأثیرگذار بر نیازهای انسان از منظر قرآن تحلیل و بررسی می شود. طبق یافته های این پژوهش: 1. توفیق الهی عاملی مهم در فراهم آوردن زمینه های لازم برای ترجیح نیازهای معنوی بر نیازهای مادی است و برخوردار نبودن از آن موجب انتخاب نادرست در جهت دهی به نیازهاست؛ به گونه ای که ممکن است فردی در اوج علم به آموزه های دینی، به سعادت نائل نشود. 2. شیطان با اثرگذاری بر شناخت ها و گرایش های انسان در تشدید و تضعیف نیازهای انسان نقش آفرین بوده و در مواردی که برآوردن نیازهای معنوی مستلزم هزینه مالی است، با ایجاد ترس از فقر، انسان را از ارتقای معنوی بازمی دارد. 3. خانواده یکی از کانون های اصلی تأمین نیازهای انسان است؛ نیاز تکوینی فرزندان به رسیدگی و بخش وسیعی از نیازهای عاطفی زوجین و فرزندان در خانواده تأمین می شود. 4. معاشرت می تواند موجب تقویت و تضعیف یک نیاز، ایجاد نیازی کاذب یا غیر کاذب در انسان گردد. مجالست با اهل گناه در حال اشتغال آنها به گناه، هرچند انسان به گناه آلوده نشود و قلباً هم ناراضی باشد و حضورش تأیید گناه کاران نباشد، به خاطر تأثیر سوئی که در ایجاد یا تقویت گرایش انسان به گناه دارد، امری نکوهیده است.

پرسش درباره شعورمندی همه موجودات ازجمله جمادات از دیدگاه قرآن، مسئله این نوشتار است. این مقاله با تمرکز بر آیات قرآن کریم و روش تحلیلی تفسیری، به بررسی شعورمندی جمادات پرداخته است. حاصل پژوهش نشان می دهد که اولاً قرآن کریم فعل و انفعالاتی همچون: تسبیح، سجده، خشوع، نطق، غفلت و... را به همه یا بعضی از جمادات نسبت می دهد؛ ثانیاً چنین نسبتی تنها با شعورمند بودن این موجودات توجیه معقولی می یابد. البته توجیهاتی دیگر نیز برای این نسبت ها ارائه شده که برخلاف ظاهر این آیات است و در مواردی تکلف آمیز است. پاسخ به این توجیهات و آشکار ساختن ضعف آنها بخش دیگری از رهاورد این تحقیق است. دستاورد این تحقیق در تغییر نگرش جهان شناختی فرد و جامعه و نیز در اخلاق، حقوق، روان شناسی و سبک زندگی انسان ها در مواجهه با موجودات و تعامل با آنها مؤثر است.

فلسفه آفرینش دنیا و آثار باور به آن بر تعالی انسان، بحث بنیادین در مطالعات هویتی انسان قرآنی است؛ لذا در این مقاله توصیفی تحلیلی به فلسفه آفرینش دنیا و آثار باور بر آن، بر تعالی انسان از منظر قرآن کریم پرداخته شده است. نتایج بررسی نشان داد که در نگاه قرآنی، دنیا از نوع مدرسه و محل تربیت انسان و جایگاه تکامل بوده و پلی به سوی آخرت و روز عمل است. در این نگاه، آخرت نیز به عنوان دار قرار و روز حسابرسی در نظر گرفته می شود که حیات واقعی و جاودان در آن است. باور به این فلسفه از آفرینش دنیا باوری فطری که در نهان هر انسانی نهفته است، اگر به درستی پرورش یابد آثار تربیتی، معنوی و اخلاقی فراوانی در تعالی انسان خواهد داشت. غفلت زدایی و شناخت ظرفیت واقعی، خودسازی ومبارزه با نفس، پیروی نکردن از شیطان و بندگی خدا و تمایل به ارزش های الهی همچون صبر، عدالت ورزی، انفاق، جهاد ازجمله این آثار است.