معرفت

امیرمؤمنان علی علیه السلام در ادامه خطبه خود درباره صفات و نشانه های پرهیزگاران و شیعیان واقعی نشانه های دیگر آنان را این گونه معرفی می کنند: «لَا یُضِیعُ مَا اسْتَحْفَظَهُ، وَلَا یُنَابِزُ بِالْأَلْقَابِ، لَا یَبْغِی عَلَى أَحَدٍ، وَلَا یَغْلِبُهُ الْحَسَدُ، وَلَا یُضَارُّ بِالْجَارِ، وَلَا یَشْمَتُ بِالْمُصَابِ، مُؤَدٍّ لِلْأَمَانَاتِ، عَامِلٌ بِالطَّاعَاتِ، سَرِیعٌ إِلَى الْخَیْرَاتِ، بَطِی ءٌ عَنِ الْمُنْکَرَاتِ یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَیَفْعَلُهُ، وَیَنْهَى عَنِ الْمُنْکَرِ وَیَجْتَنِبُه» ؛ آنچه را باید حفظ کند، ضایع نمی سازد و لقب های سبک و زشت به دیگران نمی دهد و به کسی ستم نمی کند و مغلوب حسد نمی شود. به همسایه خود زیان نمی رساند و مصیبت دیده را شماتت و سرزنش نمی کند. امانت ها را ادا، و به طاعات و تکالیف خود عمل می کند و در انجام دادن کارهای خیر شتاب و سرعت دارد و در انجام کارهای زشت کندی، و از انجام آنها خودداری می کند. امربه معروف می کند و خود نیز بدان عمل می کند و از منکر نهی می کند و خود نیز از آن پرهیز می کند. این مقال، به شرح و تفسیر این ویژگی ها می پردازد.

در مکتب تشیع امامی، امور دنیایی و سیاسی جامعه در ارتباطی تنگاتنگ با مسائل آخرت تعریف شده اند. دین و سیاست تفکیک ناپذیر است و رهبران معصوم علیه السلام مهم ترین سیاست مداران امت معرفی شده اند. سیاست در سیره رهبران معصوم اسلام علیه السلام از اصولی برخوردار است که آن را با نظامات سیاسی دنیا متمایز کرده است. در این مقاله برآنیم، با روش نقلی و تاریخی و بررسی منابع تاریخ اسلام، اصل «پرهیز از ظلم و خشونت» در سیره سیاسی امیرمؤمنان علی علیه السلام را بررسی کنیم. بیانات و نامه های حضرت به والیان و استانداران به ویژه، نامه حضرت به مالک اشتر و روایات تاریخی بیانگر این است که جز در موارد اجرای قانون و عمل به دستورات وحی، کوشش حضرت بر این بود تا در پی اجرای عدالت بوده و از توسل به خشونت و ظلم پرهیز کند. امیرمؤمنان علیه السلام از به دست آوردن قدرت و حفظ آن را به هر قیمتی، چون خون ریزی، عمل بر اساس سوء ظن و به کارگیری قهر و شمشیر برای وادار کردن جامعه به اطاعت، گریزان بود.

این پژوهش به روش تحلیلی توصیفی بر آن است که روش امیرمؤمنان علی علیه السلام در مقابل اشتباهات کارگزارانش را تبیین کند. در این راستا به بررسی و دقت در چند نوع خطا از طرف کارگزاران امام، و عکس العمل ایشان در مقابل آنها پرداخته است. بررسی ها نشان می دهد که در مقابل خطای اقتصادی، روش امام قاطعیت و برخورد سخت بوده است. در خطاهای فرهنگی اجتماعی به معنای اشرافی گری نیز سیره امام علیه السلام توبیخ و توصیه به ساده زیستی بوده است؛ در مقابل خطای سیاسی کارگزاران، اگر فرد خاطی به خاطر اشتباه در تشخیص خطا کرده بود، روش امام مدارا و تلاش برای بالا بردن درک کارگزار از سیاست اسلامی بود، اما اگر اشتباه به خاطر سوء نیت و عدم صلاحیت فرد بود، روش امام توبیخ و عزل کارگزار بود. درعین حال، از نظر امام حفظ مصالح حکومت اسلامی و اصول حکم رانی دینی بر همه چیز مقدم بوده است. در مورد خطای نظامی کارگزاران سیره حضرت توبیخ و تذکر به فرد خاطی و حتی عزل موقت او جهت رسیدن به پیروزی در جنگ بوده است.

جهان مقارن ظهور اسلام در حوزه های مختلف دچار دگردیسی معرفتی و ساختاری بود. حاکمیت فرهنگ جاهلی با تأکید مصداقی قرآن کریم (آل عمران: 54؛ مائده: 50؛ احزاب: 33؛ فتح: 36)، در شبه جزیره عربستان رواج داشت. با توجه به گزارش های تاریخی و اینکه شأن نزول آیات، مخصص مفادش نیست؛ آیا فرهنگ مذکور، در سطح جهانی(مقارن ظهور اسلام) خاصه ایران فعال بود؟ اگر پاسخ مثبت است، در عرصه اقتصادی چگونه بوده است؟ تحقیق پیش رو به صورت کتابخانه ای و با روش تجزیه و تحلیلِ داده های تاریخی، با هدف کشف حقیقتِ تاریخی در حوزه مذکور، به بررسی آن پرداخته است. برون دادِ بررسی توصیفی تحلیلی داده های تاریخی ایران در بُعد اقتصادی، حاکی از غلبه مؤلفه های فرهنگ جاهلی است که با طراحی ساسانیان مدیریت و هدایت می شد. ازآنجاکه بدنه اجتماعی مردم، از فشارهای سخت در حوزه های مختلف، خاصه حوزه اقتصادی به ستوه آمده بود، پس از آشنایی با دین اسلام، با آغوش باز از آن استقبال کرد.

غرب دکترین سیر غارت و استعمار سرمایه ملت ها را به عنوان نظریه پایان تاریخ مطرح کرده است؛ یعنی غرب در این نظریه سیر تکامل استعمار خود را یادآوری می کند. این پژوهش درصدد اثبات این نکته است که غرب در این نظریه می خواهد برتری خود را با نیت غارت ملت ها به نفع خود اثبات کند. چهار نظریه پرداز استعمار که هرکدام برای دوره ای از جهش نوع استعمار می باشند، برای جهان استکبار نظریه پردازی کرده اند. اما بطلان این برتری با نظریه رقیب که همان اسلام ناب محمدی است که با انقلاب اسلامی ایران جان تازه و حیاتی دوباره گرفت، اثبات می شود. البته خود نظام پوسیده و اومانیسم محور غرب نیز به نهایت اندیشه بشری رسیده و بن بست علمی، علم بشر را در حال مشاهده است.

ملی شدن صنعت نفت ازجمله تحولات مهم تاریخ معاصر ایران می باشد. هرچند در این جریان، نیروهای ملی و مذهبی در کنار یکدیگر به مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی برخاستند، اما تاکنون نقش ملی گراها در این نهضت، بیشتر مورد توجه قرار گرفته و به نقش علما در این نهضت کمتر اشاره شده است. براین اساس در این مقاله تلاش شده با توجه به منابع مکتوب با رویکرد تاریخی و با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، ضمن بازخوانی نقش و جایگاه علما و مراجع در ملی شدن نفت، خاستگاه اندیشه های سیاسی آنان در جریان نهضت مورد بررسی قرار گیرد.

اوج گیری تأثیرپذیری ایرانیان از فرهنگ و تمدن غربی در زمانه تاریخی مشروطیت و عصر پهلوی اول، موجب شد جریان های اسلامی در مقام دفاع از معتقدات دینی با روش های گوناگون به مقابله با افکار غرب گرایان پرداختند. یکی از عرصه های فعالیت این جریان ها، مطبوعات بود. پژوهش حاضر درمقام پاسخ به این سؤال است که مطبوعات دینی و مذهبی این دوره کدام مسائل زمانه خود را به نحو انتقادی مورد توجه قرار دادند؟ نتایج پژوهش نشان می دهد این مطبوعات که در درون خود تفاوت هایی داشتند مسائل و موضوعات متعددی را طرح و دیدگاه های غربی را نقد نمودند. برخی از مهم ترین مسائل مطروحه عبارتند از: نظام آموزشی و فرهنگی غرب، مسائل زنان (مانند حجاب، حضور اجتماعی و تحصیل و علم آموزی زنان)، عقب ماندگی مسلمانان و راه کار رفع آن، لزوم تفسیر های روزآمد صحیح از تعالیم اسلامی، و لزوم اجرای قوانین اسلامی. روش پژوهش کتابخانه ای است، یافته های کمّی و کیفی، مورد بررسی و تحلیل تاریخی قرار می گیرند.