معرفت

این مقال شرحی است بر وصایای امام محمدباقر علیه السلام به جابربن یزید جعفی، در باب اوصاف شیعیان واقعی. آن حضرت می فرمایند: با از بین بردن طمع، پایداری عزت را بجوی و خواری طمع را با عزت ناامیدی از خیر دیگران از خود دور ساز و عزت ناامیدی را با همت بلند به دست آور. مفهوم حرص و طمع در این نکته اشترک دارند که انسان مبتلا به این دو زذیله، دوست دارد داشته ها و اموالش را زیاد کند. اما کسی که طمع دارد، می خواهد مال و بهره های مادی را از راه دستیابی به اموال دیگران زیاد کند. طمع، مقابل این حالت روحی است که انسان دوست دارد مستقل باشد و روی پای خود بایستد. بنابراین، احساس عزت یکی از نیازهای فطری انسان است که در مقابل احساس ذلت، خواری و چشم به اموال دیگران قرار دارد.راه رهایی از این صفت زذیله این است که حسن ناامیدی از کمک دیگران را در خود تقویت کنیم و خود نیازهایمان را بدون کمک از دیگران برطرف کنیم و اعتماد به نفس را تقویت و به توکل به خدا کنیم.

«تصور از خدا» ازجمله موضوعات مهمی است که ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار می دهد. تصور از خدا در هستی شناسی اسلامی محور دین داری افراد را تشکیل می دهد و عامل مهمی در شکل گیری و تحول باورهای مذهبی افراد تلقی می شود و از اساسی ترین جنبه های نظام اعتقادی افراد مؤمن می باشد. با توجه به تفاوت دیدگاه اسلام و روان شناسی از سازه تصور از خدا، بررسی آن براساس دیدگاه اسلام، ابعاد دیگری از سازه تصور از خدا را آشکار خواهد کرد. به این منظور، هدف پژوهش حاضر، بررسی سازه تصور از خدا براساس اسماء الهی در آیات و روایات است. اسم های الهی در قرآن کریم و روایت مشهور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم جمع آوری گردید و با توجه به روش تحلیل محتوا و نظریه حوزه های معناشناسی از قبیل هم معنایی، چندمعنایی، حوزه واژگانی، شمول معنایی و تحلیل مؤلفه ای مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. در نتیجه مشخص گردید سازه تصور از خدا براساس اسماء الهی، دارای دو بعد ذات و فعل می باشد؛ بعد ذات شامل سه محور ذاتیه، جلالیه و تقدیسیه است و بعد فعل شامل دو محور خلق و ربوبیت می باشد. محور خلق، شامل چهار مقوله عالمیت، خالقیت، مالکیت و قادریت است و محور ربوبیت شامل شش مقوله رحمانیت، غافریت، ناصریت، رازقیت، شاکریت و حاسبیت می باشد.

احساسات و عواطف آدمی نقش ویژه ای در شیوه رفتار و اعمال انسان ایفا می کنند. این تأثیرگذاری در حیطه عبودیت و رفتار مذهبی نیز مشاهده می شود. این مسئله که احساسات پیش برنده در مسیر عبودیت و بندگی هستند و یا بازدارنده، محل بحث است. هدف این پژوهش بررسی آسیب هایی است که احساسات می توانند به ساحت عبودیت و رسیدن به قرب الهی وارد کنند. مطالعات پیشین به صورت صریح به این موضوع نپرداخته اند. لذا درصدد دستیابی به این هدف از روش توصیفی تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای از منابع معتبر تفسیری، روایی و اخلاقی استفاده شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که احساسات منفی و بازدارنده مثل ترس و ناامیدی می توانند انسان را از حرکت به سوی عبودیت بازدارند، بدان جهت که مانع از شناخت حقیقی پروردگار و درنتیجه بروز اعمال عبادی می شوند. رابطه این احساسات با پس رفت در صراط بندگی، رابطه ای هم افزاست. لذا ریشه برخی گناهان مثل حسد را می توان در احساسات ناهنجار و متضاد با فطرت انسان مشاهده کرد.

ولایت اهل بیت علیهما السلام یکی از مباحث مهم کلامی و اعتقادی در فرهنگ اسلامی است. در تعالیم قرآن و روایات، مسئله ولایت پذیری نه تنها از ویژگی های فرد مؤمن، بلکه شرط ایمان قلمداد شده تا آنجا که در روایات، مرگ همراه با عدم شناخت به امام معصوم، مرگ جاهلی دانسته شده است. این مهم در پرتو معرفت و شناخت، اطاعت و پیروی و محبت نسبت به امامان معصوم علیهما السلام حاصل می شود و پذیرش آن آثار فراوانی برای فردِ ولایت مدار به همراه دارد و سلامت روانی فرد را تأمین می کند. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی و با رویکرد قرآنی روایی درصدد است تا براساس آیات قرآن کریم و روایات معصومان علیهما السلام به ولایت پذیری و چگونگی تأثیر آن بر سلامت روان براساس مکتب روان شناسی شناختی بپردازد. برایند و نتیجه این تحقیق آن است که از منظر قرآن و روایات، ولایت پذیری اهل بیت علیهما السلام در سه ساحت فردی، اجتماعی و آینده، تغییر بینش ایجاد می کند که در راستای آن سلامت روان به دست می آید. تزکیه نفس، ایمان حقیقی، نظم اجتماعی، امنیت، رستگاری و قبولی عبادات، ازجمله آثاری است که موجب سلامت روان فرد مؤمن به ولایت ولی الهی می شود.

تبدل در لغت به دگرگونی و تغییر عمیق و در روان شناسی دین به معنای تحول در افکار، باورها و الگوهایی است که تغییراتی وسیع را در زندگی رقم می زند. تبدل در روان شناسی دین ازجمله مهم ترین موضوعات مورد پژوهش در یک قرن اخیر بوده است، به گونه ای که از یافته های آن مطالعات به منظور پیشبرد مقاصد و اهداف دینی برای ترویج آن ادیان نیز مورد استفاده قرار گرفته است. با وجود این تحقیقات براساس آموزه های اسلامی در این پیشینه گسترده تبدل، انجام نشده است. هدف این تحقیق بررسی و تبیین علل روان شناختی در گروش به دین اسلام است. روش انجام این تحقیق توصیفی تحلیلی می باشد. منابع عمومی و اختصاصی مرتبط با تحقیق، بعد از شناسایی، بررسی و مطالعه و با استخراج نکات، درصدد تبیین عوامل روان شناختی در تبدل به دین اسلام خواهیم بود. با مراجعه به منابع مکتوب اندیشمندان اسلامی، به بررسی شواهد، ادله و تحلیل آنها خواهیم پرداخت. با بررسی منابع اسلامی، 14 عامل روان شناختی، شامل سه دسته عوامل مؤثر در فرایند نوکیشی که عبارتند از: ویژگی های شخص گرونده، دعوت کننده و دین اسلام، به دست آمد.

تعادل و تعالی از موضوعات مهم در روان شناسی است. بسیاری از رویکردهای روان شناسی معاصر، مانند روانکاوی فروید در سیر رشد شخصیت، اصل تعادل را پذیرفته و برخی دیگر همچون رویکرد انسان گرایی مزلو اشاره به اصل تعالی داشته اند. پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه تعادل جویی و تعالی خواهی در پویایی شخصیت از دیدگاه روان شناسی قرآنی انجام شد و به دنبال پاسخ گویی به این سؤالات بود که اصل تعادل جویی است یا تعالی خواهی؟ اگر تعالی خواهی مقبول باشد در همان سطح مورد پذیرش در روان شناسی است یا در مقیاس بزرگتر؟ آیا تعادل جویی بکلی کنار گذاشته می شود؟ روش پژوهش توصیفی تحلیلی به شیوه تحلیل محتوای آیات قرآن بود. ابتدا نظریه های مربوط به تعادل یا تعالی در روان شناسی بررسی، و سپس جایگاه تعادل و تعالی با نگاه قرآن استخراج شد. یافته های تحقیق نشان داد: الف) در روان شناسی قرآنی اصل تعالی پذیرفته شده است؛ ب) اصل تعالی در روان شناسی قرآنی به مراتب جامع تر از روان شناسی معاصر است و اهداف بلندمدت مربوط به آخرت، بعد معنوی و متداول و اهداف بلندمدت آخرتی، معنوی و... را پوشش می دهد؛ ج) تعادل در برخی امور مقدمه دستیابی به تعالی است؛ لذا بکلی قابل رد نمی باشد.

رفتار حمایتی رفتاری است که به قصد کمک کردن به دیگران صرفاً به خاطر نوع دوستی و خیرخواهی و نه به منظور رسیدن به منفعت خاصی انجام می شود. پژوهش حاضر به هدف شناسایی رفتار حمایتی و شیوه های آن از نگاه قرآن و روان شناسی تدوین شده است. روش پژوهش در این تحقیق تحلیل محتواست و با مراجعه به منابع روان شناسی و اسلامی به مفهوم شناسی و شناسایی شیوه های آن براساس اسناد موجود در این منابع پرداخته است. نتایج پژوهش نشان داد که رفتار حمایتی به سه شکل مالی، عاطفی و رفتاری صورت می گیرد؛ همچنین نتایج تحقیق نشان داد که از نگاه منابع اسلامی تنها هنگامی از رفتار حمایتی نهی می شود که اولاً، سبب تقویت دشمنان و دشمنی آنها با اسلام بشود؛ ثانیاً، به تقویت صفات منفی مانند تنبلی و احساس ذلت بیانجامد؛ همچنین شیوه های رفتار حمایتی عبارتند از: شیوه های شناختی رفتار حمایتی؛ شیوه های عاطفی رفتار حمایتی؛ شیوه های رفتاری رفتار حمایتی. در یک تقسیم بندی دیگر می توان شیوه های رفتار حمایتی از نگاه قرآن را به شیوه های عملی و کلامی تقسیم کرد.

ازجمله رفتارهای بین فردی انسان، رفتار حمایتی است که سال ها روان شناسان اجتماعی پیرامون آن به تحقیق پرداخته اند. اما سؤال اینجاست اگر در منابع اسلامی بخواهیم پژوهشی درباره رفتار حمایتی انجام دهیم، با چه مفاهیمی باید سراغ آیات و روایات رفت؟ بنابراین هدف این پژوهش، دستیابی به مفاهیم مرتبط با رفتار حمایتی و انواع رفتار حمایتی در منابع اسلامی است. بدین منظور، با روش توصیفی تحلیلی، با استفاده از تعریف رفتارحمایتی در روان شناسی و مفاهیم اخلاق اسلامی در حیطه رفتارهای بین فردی به سراغ منابع اسلامی رفته و مفاهیمی را که حاوی چند قید از قیود تعریف رفتار حمایتی در روان شناسی بودند، استخراج گردید که تعداد آنها به 28 مفهوم رسید و ارتباط این مفاهیم با رفتار حمایتی براساس قیود تعریف رفتار حمایتی در روان شناسی، تبیین گردید. سپس برای به دست آوردن روایی محتوا، از شاخص روایی محتوا CVI استفاده شد، برای این منظور، پرسشنامه ای که در آن قیود تعریف رفتارحمایتی، مفاهیم استخراج شده، تعاریف آنها و نوع ارتباطشان با رفتارحمایتی در روان شناسی، درج گردیده بود، تهیه و به 7 کارشناس ارائه گردید. در نهایت با توجه به نظر کارشناسان، 23 مفهوم ارتباطشان با رفتارحمایتی در روان شناسی تأیید گردید. براساس مفاهیم مورد تأیید کارشناسان، می توان گفت رفتار حمایتی به حمایت های مادی و غیر مادی تقسیم می شود و سپس حمایت های مادی به مالی و خدماتی و غیر مادی به عاطفی و شناختی تقسیم می گردد.

آموزه های اسلامی، «تاب آوری» را ازجمله راه های مقابله با تعارضات، تضادها و مزاحمت های همسایگی، در نظر گرفته است. این مضمون توسط مفاهیمی همچون «تغافُل»، «تحمل آزار همسایه»، «مدارا» و «احسان در مقابل بدی» در متون اسلامی منعکس شده است. نوشتار حاضر با روش تحلیل محتوای کیفی به این نتیجه رسید که تاب آوری همسایگان در الگوی اسلامی، دارای مراتبی پلکانی است یعنی کیفیت تعامل با «همسایه بد» به شکل یک پیوستار (دارای مراتب)، به صورت خطی از نقطه «پایین ترین مرتبه» (تحمل بدی و آزار) شروع و تا «بالاترین مرتبه» (احسان) امتداد می یابد و مرتبه میانی این الگو نیز با «مدارا» تصویر می گردد که با مواردی همچون چشم پوشی عفیفانه از لغزش و گناه همسایه، گذشت در مقابل ستم همسایه، بردباری در برابر رفتار جاهلانه همسایه و خودداری از آزاررسانی به همسایه، محقق خواهد شد. با این توضیح، تاب آوری در ارتباطات همسایگی به شکلی فعال (به دور از انفعال)، با مقاومت در مقابل شرایط سخت و تلخ، آغاز شده و با سازگاری (کاهش اثرات حادثه) ادامه یافته و در نهایت با اثرگذاری بر همسایه و اصلاح وضعیت، به سرانجام خود خواهد رسید.