الیاس نورایی

مهدی أخوان ثالث ومظفر النّواب شاعرانِ کبیرانِ دخلا المعترک السّیاسی إبّانَ شبابهما وکرّسا حیاتهما الشّعریه فی نضال مستمر وکفاح مریر ضدّ الأنظمه الاستبدادیّه؛ فالتشابه فی الظروف السّیاسیّه والتجارب المریره التی عاشها الشاعرانِ فی العراق وإیران حینذاک أدّى إلى بروز حاله نفسیّه مشترکه أثّرت فی أشعارهما، و یمکن تفسیر هذه الحاله الشّعوریه بأنّها شعور الحزن والاغتراب الذی یُفرز حاله من الخیبه والتشاؤم. من هذا المنطلق، یهدف هذا البحث بالاعتماد على المنهج التطبیقی وفی ظلّ المدرسه الأمیرکیه إلى تطبیق ما یختلج بداخل الشاعرینِ من هاجس الاغتراب ومن ثمّ یسلّط الضوء على نبرات الحزن الصّارخه فی أشعارهما، منتهیاً إلى نتائج تدّل على أنَّ المضامین المشترکه فی شعر أخوان ثالث والنّواب ناجمه عن إحساسهما المشترک تجاه الظروف المریره التی عاشاها فی المجتمع وخاصه فی السّجن. السؤال الذی یُطرح هنا یلخص فیما یلی: ما هی أهمُّ النماذج المشترکه التی تحثّنا للمقارنه بین هذین الشّاعرین فی مجال الحزن والاغتراب؟ هذا ما سنحاول الإجابه عنه من خلال استعراض وجوه التشابه فی أعمالهما الشعریه.

پیکارسک(picaresque)به سبک داستانی ای اطلاق می شود که در قرن شانزدهم در اسپانیا شکل گرفته و از خصوصیات بارز آن ها وجود شخصیت های کلاش و پهلوان پنبه است. البته برخی محققان بر این باورند که سبک داستانی پیکارسک، به تقلید از نوع ادبی مقامه در ادبیات شرقی شکل گرفته است، آن چه ما را به انجام این پژوهش بر انگیخت وجود تشابه در ویژگی های شخصیتی داستان های پیکارسک در ادبیات جهان بود. حال با این مقدمه می خواهیم بدانیم کدام ویژگی های شخصیتی در داستان های پیکارسک ایران و جهان وجود دارد که ادعای ما مبنی بر پیکارو بودن این شخصیت ها را به اثبات برساند. همچنین در پی آنیم تا در انتهای پژوهش به یک دستور زبان روایی برای سبک داستانی پیکارسک، با تکیه بر ویژگی های مشترک پیکارسک ایرانی و خارجی دست یابیم. لذا پژوهش حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای به بررسی و مقایسه ویژگی های شخصیتی پیکارو در چندی از داستان های ایرانی و خارجی می پردازد.

     انسان کمال گرا همواره به دنبال آرمان گرایی و جامعه آرمانی بوده است. ادبیّات، برای طرح اینچنین اندیشه هایی عرصه مناسبی در اختیار شاعران و نویسندگان قرار داده است. شاعران نیز همواره از این مقوله غافل نبوده اند و در اشعار خود به روایت آرمان شهر خود پ رداخته اند. آرمان شهر، تجلّی برآورده شدن آرزوهای شاعر برای بقا است و پناهگاه خوبی برای گریز از مشکلات زندگی شاعر است. با توجه به اینکه فریدون مشیری و نازک الملائکه هم عصر هم بوده اند و شرایطی تقریباً مشابه هم داشته اند؛ بررسی آرمان شهر مورد نظر دو شاعر در چنین شرایطی کاری شایان توجه است. در این جستار برآنیم که آرمان شهر را از دیدگاه این دو شاعر نامدار فارس و عرب مورد بررسی و تطبیق قرار دهیم. بدین منظور به بیان مهم ترین ویژگی های مشترک این دو ش اعر ب رای معرّفی آرمان شهر مورد نظر خویش پرداخته ایم.

چهل پنجاه سالی از دو چاپ دیوان انوری، یکی با ویرایش سعید نفیسی و دیگری با ویرایش مدرّس رضوی، می گذرد. با پیدا شدن دستنویس های دیگری که در اختیار آن دو استاد فقید نبوده، پاره ای از کاستی ها و سهوهای دو ویرایش یاد شده آشکار شده است و بنابراین لازم می نماید که بر اساس نسخ معتبر تازه یاب، تصحیح مجددی از دیوان انوری صورت گیرد و ابیات مبهم و مشکل آن که تا کنون شرح نشده یا به نادرست شرح شده، توضیح داده شود. نگارندگان مقاله حاضر، می کوشند تا ضمن برشمردن اشکالات چاپ های نفیسی و مدرّس رضوی و معرفی نسخ جدید، اجمالاً روش خود را در تصحیح مجددی از دیوان انوری ارائه کنند.

افضل الدّین کاشانی از جمله فیلسوفانی است که بر سیاق حکمای اشراقی، به دو عالم جسمانی و روحانی قائل است و برای هر نوعی از انواع در این عالم جسمانی، یک صورت نوعی به عنوان کلّی مطلق در عالم نفسانی برمی شمارد. فلاسفه اسلامی - به ویژه اشراقیون –رب النّوع انسانی را برابر می دانند با «عقل دهم» یا همان «روح القدس» (جبرئیل) که واسطه فیض حقّ است. مسئله اصلی مقاله حاضر آن است که افضل الدّین کاشانی چه دیدگاهی درباب رب النّوع انسانی دارد و حقیقت نفس آدمی را به عنوان اصل برین او چگونه تعریف می کند؟ روش تحقیق در این مقاله، روش تحلیلی- توصیفی، بر مبنای مطالعات کتابخانه ای است. داده های تحقیق نشان می دهد که باباافضل کاشانی برخلاف دیگر فلاسفه، حقیقت نفس انسانی و رب النّوع او را فرشته مرگ (عزرائیل) معرفی می کند. تاکنون پژوهندگانی که درباره آثار باباافضل تحقیق کرده اند به این وجه تمایز دیدگاه او و دیگر فلاسفه درباب ربّ النّوع انسانی اشاره ای نکرد ه اند. نتایج تحقیق آن است که با بررسی دیدگاه این فیلسوف، پیوند میان فلسفه اسلامی با حکمت و عرفان را روشن خواهد شد، چراکه باباافضل با طرح عزرائیل به عنوان ربّ النّوع انسانی، حاصل کار نفس را مرگ اختیاری یا مقام فنا می داند.

بررسی نمود نحوی در روایت شناسی ساختارگرا بویژه در نظریه تودوروف جایگاهی ویژه دارد. در نمود نحوی، پی ریزیِ کوچک ترین واحدِ روایی یعنی: گزاره و انواع آن، پی رفت(سطح بالاتر از گزاره) و متن(نحوه ترکیب پی رفت ها) مورد بررسی، تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. در این پژوهش تلاش شده است تا با استفاده از این الگویِ نحوی، ساختار روایت های خسرو و شیرین، مجنون و لیلی نل و دمن مورد بررسی قرارگیرد.بررسی سطوح مختلف نحوِ روایت؛ از گزاره تا متن نشان می دهد که ارتباط مستقیمی بین نحو روایت و چگونگی ارائه روایت وجود دارد؛ غلبه گزاره های وصفی، ایستایی و بسامد گزاره های فعلی، کنش و پویایی رویدادها و شخصیت ها را منعکس می کنند. در تمامی روایت های مورد بررسی در این پژوهش یک کلان پی رفت متشکل از سه گزاره ایستا و دو گزاره پویا وجود دارد که گزاره چهارم آن، تمامی پی رفت های بعد از خود را به شکل درونه ای در خود جای داده است. درواقع تمامی حوادث و رویدادها و گزاره های این پی رفت ها در نقش نیرویی که تلاش دارد با کنش خود تعادل را به ساحت داستان بازگرداند عمل می کنند. مطالعه ساختار پی رفت های تشکیل دهنده متنِ روایت ها نشان می دهد که در بیشترِ موارد، پی رفت ها به گونه زنجیره ای با هم ترکیب شده اند وحالت های ترکیبیِ تناوبی و درونه ای بسامد کمتری دارند. با توجّه به تأثیر مستقیمِ تعداد پی رفت های هر روایت بر ساختار آن، روایتی که نظامی از خسرو و شیرین ارائه داده است به علّت تعداد بیشترِ پی رفت های تشکیل دهنده آن و در نتیجه تعداد بیشترِ کنش هایی که اتّفاق می افتد، پیرنگی به مراتب قوی تر و جذابیت بیشتری نسبت به سایر روایت های مورد بررسی برای مخاطب ایجاد کرده است.

یکی از آن دسته شاعرانی که ظاهراً دارای دیوان مستقلی نبوده است و بی شک بخشی از سروده هایش از میان رفته، ابوالمعالی نحاس رازی از شعرای فاضل سده ششم (در دوره سلجوقیان) است. در منابع چاپ شده برخی از اشعار وی دیده می شود. با تحقیق و تتبع در منابع گوناگونی چون جُنگها و سفینه ها و تذکره ها و... که نوعاً به حالت خطی باقی مانده است، می توان بخشی از اشعار بازمانده وی را پیدا و یک جا کرد. آنچه که در این مقاله برای نخستین بار خواهد آمد تحقیقی در اشعار بازمانده وی می باشد که با جست وجو و تتبع در منابع خطی و چاپی از قبیل تذکره ها و سفینه ها و جُنگها و ... به دست آمده است.

برپایه الگوهای علوم شناختی و در رویکردهای معنی شناسی، استعاره های مفهومی پا به عرصه ادبیات گذاشتند. استعاره های مفهومی همان هایی بودند که نخستین بار جورج لیکاف و مارک جانسون مدّعی طرح آن شدند. انگاره هایی که ویژگی قلمرو مبدأ را تعیین می کنند و بر قلمرو مقصد نگاشته می شوند. تجربیاتی حسی که نتیجه تعامل ما با محیط پیرامونمان هستند. پژوهش حاضر استعاره های مفهومی (جهتی، ساختاری و هستی شناختی) را در اشعار خلیل مطران و گلچین گیلانی بررسی کرده تا ضمن واکاوی میزان استفاده دو شاعر از این الگو، جهت گیری و سمت و سوی دو شاعر را در استفاده از این تصاویر بشناسد. پس از بررسی اشعار این دو شاعر، به طور جداگانه مشخّص شد که هردو شاعر، به صورت کاملاً متعادل از این استعاره ها در اشعارشان بهره برده اند و با استفاده از تصاویر حاصل از استعاره های مفهومی، به شعرشان پویایی، پیوستگی، سرعت و شتاب بخشیده اند. با این تفاوت که خلیل مطران از این مفاهیم درراستای تصویرسازی در تمامی مواضع و جهت ها (عشق، سیاست، وطن، جهل، ستم و...) بهره برده است؛ اما گلچین گیلانی به جز در مواردی اندک، از این استعاره های مفهومی در تصویرسازی طبیعت و انتقال احساسات خود استفاده کرده است.

برپایه رویکرد فرکلاف، متن های روایی می توانند در بازآفرینی ساختارهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی و تولید معنا سهم مهمی داشته باشند. قصه های هزار و یک شب نیز بافتی مبتنی بر تولید معنا در ساختار متن و فرامتن دارند. همچنین قصه سندباد بحری نمونه ای است که رابطه تغییرپذیر عمل گفتمان را پنهان کرده است. این پژوهش، قصه سندباد بحری را برپایه نظریه تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین به روش توصیفی تحلیلی بررسی کرده و لایه های معنایی پنهان و آشکار متن قصه را کاویده است. دستاورد این پژوهش نشان می دهد در این قصه، در سطح توصیفْ بیشترِ فعل ها وجه خبری دارند و فعل های منفی به ندرت دیده می شوند؛ زیرا وجود فعل های مثبت و خبری، نمایان گر همه چیزدانی و حرکت راوی در بطن داستان است. همچنین گونه ای از اسم سازی در قالب «نام گزینی» رخ می نماید که دربردارنده ایدئولوژی پنهان مدّنظر راوی است و همگی آشکارکننده ترس و نشان دهنده خارق العاده بودن ماجراهاست. در سطح تفسیر، این قصه بیانگر روح فردگراییِ اقتصادی در جامعه ای استبدادی است که بنیان های اشعریّت و استبداد، مانع از احساس وظیفه حکومت برای برقراری حداقل رفاه اقتصادی می شود و هیج راه اعتراضی به جز گلایه به درگاه خداوند باقی نمی گذارد. زاویه تبیین نیز نشان می دهد کارکرد ایدئولوژیک جبرگرایی با هدف پردازش و تولید معنا در قصه، از عنصر ترس بهره می برد که ابزار نابرابری قدرت در جامعه حاکم بر قصه و نیز نشانه تبرئه طبقه حاکم در جوامع سنّتی در برقراری عدالت اجتماعی است.

شاهنامه فردوسی سرگذشت قومی و ملی با آمیزه ای از اسطوره، حماسه و تاریخ است که گرچه در طول سالیان متمادی محققان و اندیشمندان مختلف سعی در جدا سازی بخش های مختلف این اثر سترگ و مانا داشته اند؛ امّا درواقع جداسازی این سه عنصر اصلی؛ به ویژه اسطوره از ساختار کلی شاهنامه امری امکان ناپذیر است. آنچه بیش از دیگر آثار بزرگ هم سنخ، شاهنامه را این چنین مانا کرده است، ژرف ساخت اسطوره ای و حماسی در سرتاسر این اثر است؛ گواه این مدعا آنکه ردپای اسطوره را در جای جای حوادث بخش مربوط به روایات تاریخی شاهنامه می توان به خوبی مشاهده کرد. اگرچه آفرینش روایات اساطیری و حماسی از رویدادهای تاریخی، مسلماً تابع ضوابط و شرایطی است که رعایت دقیق آن ها در قالب نظمی سَخته و سنجیده و استوار و کلامی متین و صریح؛ آن گونه که در شاهنامه فردوسی جلوه گر شده است، حاکی از تسلط و آگاهی بی نظیر فردوسی بر اساطیر گذشته ملت ایران است، تأثیر عوامل ماوراء الطبیعی به وضوح در بخش تاریخی شاهنامه دیده می شود؛ به گونه ای که برخی از ماجراهای این قسمت عملاً با تخیل همراه است. نمونه هایی چند از این امر مانند یاری جستن از جادوگران، کمک ایزد سروش، اژدهاکشی، پیروزی های خارق العاده سپاهی کوچک بر ارتشی بزرگ همه از این نوع حوادث خارق العاده بخش تاریخی شاهنامه است. پژوهش حاضر به دنبال بررسی اساطیر و نمودهای آن در بخش تاریخ روایی شاهنامه  و نمود آن در نگاره های شاهنامه بایسنقری است.اهداف پژوهش:بررسی سبک و شیوه روایت رخدادهای اساطیری در بخش تاریخی شاهنامه.بررسی عناصر اسطوره ای را در بخش تاریخی شاهنامه و نگاره های شاهنامه بایسنقری.سؤالات پژوهش:سبک و شیوه روایت رخدادهای اساطیری در بخش تاریخی شاهنامه چگونه است؟عناصر اسطوره ای در بخش تاریخی شاهنامه و نگاره های شاهنامه بایسنقری چه جایگاهی دارد؟