تحلیل فلسفی چیستی، جایگاه و نقش مدل ها در اقتصاد متعارف و اقتصاد اسلامی با اقتباس از مبانی حکمای اسلامی (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
مقدمه و اهداف: یکی از مسائل بنیادین فلسفه علم و علم اقتصاد، تحلیل جایگاه مدل ها در نظریه پردازی اقتصادی است. در علم اقتصاد، مدل ها ابزارهای مفهومی و ریاضی هستند که برای ساده سازی، تبیین و پیش بینی پدیده های اقتصادی به کار می روند. با وجود اهمیت مدل ها، نگاه های متفاوتی نسبت به آنها وجود دارد. برخی مدل سازی را استمرار ریاضی سازی علم اقتصاد دانسته و نسبت به آن نگاه انتقادی دارند؛ درحالی که برخی دیگر بدون بررسی مبانی نظری، از مدل سازی در تحلیل های اقتصادی استفاده می کنند. ازاین رو، تحلیل فلسفی مدل سازی در علم اقتصاد اسلامی ضرورتی اساسی دارد. مبانی حکمای اسلامی، به دلیل استحکام نظری و سازگاری با اقتصاد اسلامی می تواند نقش کلیدی در تبیین جایگاه مدل ها ایفا کند. مقاله حاضر تلاش دارد تا با بررسی چیستی، جایگاه و نقش مدل ها در اقتصاد اسلامی، چهارچوبی نظری برای این حوزه ارائه دهد. در این راستا، ابتدا مدل ها در فلسفه علم و علم اقتصاد بررسی می شوند و سپس جایگاه آنها در اقتصاد اسلامی براساس مبانی حکمای اسلامی تحلیل می شود. نوآوری پژوهش حاضر در بررسی جایگاه نظری مدل ها در اقتصاد اسلامی براساس مبانی حکمای اسلامی و ارائه مراحل مدل سازی براساس این است. روش: روش این پژوهش از حیث گردآوری داده ها، کتابخانه ای و از حیث تحلیل، ترکیبی از روش تاریخی و روش عقلی است. در بررسی جایگاه مدل ها در اقتصاد متعارف، روش تاریخی به کار رفته است؛ به این معناکه وضعیت موجود مدل سازی در علم اقتصاد و نظریات مختلف درباره چیستی و کارکرد مدل ها بررسی شدند. در مقابل، برای تحلیل جایگاه مدل ها در اقتصاد اسلامی، از روش عقلی استفاده شده است. این روش با استناد به مبانی حکمای اسلامی تلاش دارد تا تبیینی سازگار با اقتصاد اسلامی برای مدل سازی ارائه دهد. در این راستا، مفاهیمی مانند اعتباریات و صورت علمی از فلسفه اسلامی استخراج و در زمینه مدل سازی اقتصادی استفاده شده است. همچنین، برای بررسی کارکرد مدل ها در اقتصاد اسلامی، انواع مدل ها شامل مدل های تبیینی، تجویزی و سیاستی شناسایی شده و مراحل منطقی استفاده از مدل ها در اقتصاد اسلامی براساس این چهارچوب تدوین شده است. درنهایت، مراحل ارائه شده بر مدل عدالت برکت تطبیق داده شده اند تا امکان کاربردپذیری عملی این چهارچوب سنجش شود. نتایج: یافته های پژوهش نشان می دهد که مدل ها در اقتصاد اسلامی را می توان براساس مفاهیم حکمای اسلامی همچون اعتباریات و صورت علمی تبیین کرد. برخلاف دیدگاه های رایج که مدل ها را صرفاً ابزاری انتزاعی برای ساده سازی می دانند، در چهارچوب نظری حکمای اسلامی، مدل ها به لحاظ معرفت شناسی صورت ذهنی منفرد و یا مجموعه ای از صورت های ذهنی هستند که به غرض واقع نمایی و یا ایجاد امری در خارج ایجاد می شوند و به لحاظ هستی شناختی نوعی «وجود ذهنی ادعایی» هستند که دانشمندان برای فهم بهتر نظریات، مفاهیم، و روابط میان آنها طراحی می کنند. بنابراین مدل ها هم در جنبه معرفت شناختی و هم در جنبه هستی شناختی دارای دو جهت حقیقت و اعتبار هستند و ترکیبی از این دو را به همراه دارند. غلبه یک جهت نوع مدل را تعیین می کند. بر اساس این، مدل ها ابزارهای نظری تنزیلی و ادّعایی هستند که در افق ذهنی به کمک نظریه پرداز اقتصاد اسلامی می آیند. در این راستا، مدل های اقتصادی اسلامی در سه دسته تبیینی، تجویزی و سیاستی تقسیم می شوند. مدل های تبیینی به دنبال ارائه تصویری از واقعیت های اقتصادی موجود هستند و عمدتاً بر شناخت وضعیت جاری تمرکز دارند. مدل های تجویزی، اهداف و روابط مطلوب را براساس مبانی اسلامی تبیین می کنند و درحقیقت، الگوهایی برای جامعه ای مطلوب ارائه می دهند. مدل های سیاستی نیز راهکارهایی برای دستیابی به اهداف تجویزی ارائه می دهند و در ارزیابی آنها، میزان موفقیت سیاست ها در تأمین اهداف تعیین کننده است. اما نکته مهم استفاده از نوعی اعتبار و تنزیل در تمام این مراحل است. یکی از مهم ترین نتایج این پژوهش، بازتعریف جایگاه مدل ها در اقتصاد اسلامی براساس نظریه حکمای اسلامی و ارائه مراحل منطقی برای مدل سازی در این حوزه است. همچنین، این پژوهش نشان می دهد استفاده از مدل های علمی در اقتصاد اسلامی با رعایت اصول و محدودیت های مشخص مانند حفظ مرز جنبه های حقیقی و اعتباری، و مخدوش نشدن غرض مدل امکان پذیر است و می توان از مدل ها به عنوان ابزارهایی برای فهم، تبیین، تجویز و یا سیاست گذاری بهتر در مسائل اقتصادی بهره برد. بحث و نتیجه گیری: بررسی جایگاه مدل ها در علم اقتصاد نشان می دهد که مدل ها نقش اساسی در تبیین، تحلیل و پیش بینی مسائل اقتصادی دارند. در اقتصاد متعارف، مدل ها در سه دسته اصلی تقسیم بندی می شوند: 1. مدل های نظری - مفهومی و ریاضی که به منظور ارائه ابتدایی یا نهایی یک نظریه استفاده می شوند؛ 2. مدل های اقتصادسنجی که برای آزمون تجربی نظریات به کار می روند و 3. مدل های سیاستی که ترکیبی از دو نوع قبلی هستند و برای تحلیل آثار سیاست ها استفاده می شوند. در مقابل، در اقتصاد اسلامی، مدل ها با استفاده از مفاهیم فلسفی مانند صورت علمی و مفاهیم اعتباری بازتعریف شده اند. پژوهش حاضر نشان می دهد که مدل ها در اقتصاد اسلامی، ابزارهایی برای تبیین، تجویز و سیاست گذاری اقتصادی هستند و می توان آنها را به گونه ای طراحی کرد که با مبانی اسلامی سازگار باشند. از نتایج کلیدی این پژوهش، تبیین مفهوم نمایندگی حقیقی و نمایندگی اعتباری در مدل هاست که براساس آن، مدل ها در اقتصاد اسلامی به عنوان ابزارهای نظری ادعایی و تنزیلی برای ساده سازی فهم و تصویرسازی واقعیت های اقتصادی عمل می کنند. افزون براین، مراحل منطقی مدل سازی در اقتصاد اسلامی، از شناخت مفاهیم پایه تا ارائه بسته سیاستی کامل، مشخص شده است. این چهارچوب می تواند به پژوهشگران و سیاست گذاران اقتصادی کمک کند تا با تکیه بر مبانی اسلامی، مدل هایی عملی و کارآمد برای حل مسائل اقتصادی طراحی کنند. در پایان، این مراحل بر مدل عدالت برکت تطبیق داده شده اند تا امکان پذیری و کاربرد عملی آنها در اقتصاد اسلامی نشان داده شود.A Philosophical Analysis of the Nature, Position, and Role of Models in Conventional Economics and Islamic Economics Based on the Foundations of Islamic Philosophers
Introduction and Objectives: One of the fundamental issues in the philosophy of science and economic science is the analysis of the role of models in economic theorization. In economics, models are conceptual and mathematical tools used to simplify, explain, and predict economic phenomena. Despite their importance, there are divergent perspectives on models. Some view modeling as an extension of the mathematization of economics and criticize it, while others employ modeling in economic analyses without examining its theoretical foundations. Therefore, a philosophical analysis of modeling in Islamic economics is essential. The foundations of Islamic philosophers, due to their theoretical rigor and compatibility with Islamic economics, can play a key role in explaining the position of models. This paper seeks to provide a theoretical framework for Islamic economics by examining the nature, position, and role of models. To this end, it first explores models in the philosophy of science and economics, then analyzes their place in Islamic economics based on the principles of Islamic philosophers. The novelty of this research lies in its examination of the theoretical status of models in Islamic economics based on Islamic philosophical foundations and its proposal of a structured modeling approach. Methodology: This study employs a library-based data collection method and combines historical and rational analytical approaches. The historical method is used to examine the status of modeling in conventional economics, reviewing existing practices and various theories on the nature and function of models. In contrast, the rational method is applied to analyze the position of models in Islamic economics. This approach, grounded in the principles of Islamic philosophers, seeks to provide a coherent explanation of modeling consistent with Islamic economics. Key concepts such as iʿtibāriyyāt (conventional constructs) and ṣūrat - i ʿilmī (scientific form) are drawn from Islamic philosophy and applied to economic modeling. Additionally, the functions of models in Islamic economics are categorized into explanatory, prescriptive, and policy models, and a logical framework for their use is developed. Finally, the proposed framework is applied to the Justice - Barakah Model to assess its practical applicability. Results: The findings indicate that models in Islamic economics can be explained through concepts from Islamic philosophy, such as iʿtibāriyyāt and ṣūrat - i ʿilmī . Unlike conventional views that see models merely astools for simplification, Islamic philosophical frameworks treat models as epistemic constructs—either singular or composite mental representations—intended to depict reality or bring about external change. Ontologically, they are a form of "claimed mental existence" designed by scholars to better understand theories, concepts, and their interrelations. Thus, models possess both epistemological and ontological dimensions, blending truth and conventionality, with the dominance of one aspect determining their type. Accordingly, models are theoretical, reductive, and declarative tools that assist Islamic economic theorists in conceptualization. Islamic economic models are classified into three categories: 1. Explanatory models, which depict existing economic realities and focus on understanding current conditions. 2. Prescriptive models, which outline ideal objectives and relationships based on Islamic principles, offering templates for an ideal society. 3. Policy models, which propose strategies to achieve prescriptive goals, with success measured by their effectiveness in meeting those objectives. A critical insight is the use of iʿtibāriyyāt (conventional constructs) and simplification at all stages. A key contribution of this research is the redefinition of models in Islamic economics based on Islamic philosophical theory and the development of a structured modeling process. The study also demonstrates that the use of scientific models in Islamic economics is feasible, provided certain principles and limitations—such as maintaining the distinction between real and conventional aspects and preserving the model's intended purpose—are observed. Models can thus serve as tools for understanding, explanation, prescription, and policymaking in economic issues. Discussion and Conclusion: The analysis of models in economic science reveals their central role in explaining, analyzing, and predicting economic issues. In conventional economics, models are categorized into three main types: 1. Theoretical-conceptual and mathematical models, used to formulate or finalize a theory. 2. Econometric models, employed for empirical testing of theories. 3. Policy models, which combine the first two types and are used to analyze policy impacts. In contrast, Islamic economics redefines models using philosophical concepts such as ṣūrat - i ʿilmī and iʿtibāriyyāt . This study shows that models in Islamic economics serve as tools for explanation, prescription, and policymaking and can be designed to align with Islamic principles. A key finding is the distinction between real representation and conventional representation in models, where Islamic economic models function as declarative and reductive theoretical tools to simplify understanding and visualize economic realities. Furthermore, the logical stages of modeling in Islamic economics—from foundational concept recognition to comprehensive policy formulation—are delineated. This framework can assist researchers and policymakers in designing practical and effective models to address economic challenges based on Islamic principles. Finally, the proposed stages are applied to the Justice - Barakah Model to demonstrate their feasibility and practical utility in Islamic economics.
تبلیغات
