مطالعات خلیج فارس

تاریخ نشان می دهد که حوزه خلیج فارس از قرون و اعصار کهن مرکز تمدن های بزرگی بوده است . بنابر متن های سومری و اکدی رفت و آمدهای بازرگانی از اوایل هزاره سوم ق.م در آب های خلیج فارس برقرار بوده و مردم بین النهرین از این راه آبی مس، چوب و سنگ های قیمتی وارد می کردند. در متون اساطیری - تاریخی میان رودان اشارات فراوانی به تجارت و مبادلات گسترده بین این منطقه، بندرها و سواحل خلیج فارس مانند (دیلمون) بحرین کنونی ، مگن (عمان کنونی) و سایر نقاط ایران مانند سرزمین اَرَتَ شده است. از طرفی یافته های باستان شناسی نشان می دهد که در آغاز هزاره سوم قبل از میلاد جوامع روستایی ایران به موازات میان رودان با آهنگ رشد برابری در راه رسیدن به شهرنشینی گام برمی داشت و همچنین فقر و نیاز شدید میان رودان به واردات برخی کالاها به ویژه سنگ ها ، مانند سنگ صابون و منابع معدنی مانند قلع و هم چنین الوار باعث توجه این منطقه به خلیج فارس و ایران شده است. این روابط پویای بازرگانی که باعث رشد و بالندگی هر دو طرف می شد، اثرات فرهنگی متقابلی بر ساکنان هر دو منطقه برجا می گذاشت. پژوه ش حاض ر ب ر آن اس ت ت ا ب ا مطالع ه نمونه ه ای آثار مکش وفه از این محوطه های باستان شناسی کشورهای حاشیه خلیج فارس و مقایسه آنها با س ایر محوطه های هم عصر و هم جوار، می زان برهمکنش های فرهنگ ی آنه ا را به منظور ش ناخت روند و حرک ت جریان های فرهنگی مورد بررسی ق رار ده د. س ؤال عم ده در این پژوه ش آن اس ت که برهم کن ش ها و ارتباطات فرهنگی به چه صورتی بوده است. در پاسخ به این پرسش می توان فرض کرد که در هزاره سوم، بیش ترین تعام لات و برهمکنش ه ای فرهنگ ی در این منطقه بین ایران و بین النهرین بوده است.

تاریخ جدید بندر بوشهر با تأسیس ناوگان دریایی نادرشاه افشار آغاز شد. در دوره های بعد به ویژه در دوران قاجار بندر بوشهر به دروازه تجارت ایران تبدیل و حضور کمپانی های داخلی و خارجی و اقلیت های دینی باعث آشنایی مردم با جدیدترین مظاهر فرهنگی و تمدنی غرب شد. درنتیجه آگاهی طبقات مختلف مردم روزبه روز افزایش یافت و جمعیت بوشهر رو به فزونی نهاد و طبقات مختلف در آن به ایفای نقش های اجتماعی خود پرداختند. این پژوهش با استفاده از روش های توصیفی، تحلیلی و اسنادی بر پایه مطالعات کتابخانه ای به انجام رسیده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد رونق اقتصادی باعث رفاه نسبی و ظهور مؤسسات فرهنگی، اداری و حکومتی جدید در بوشهر شد. این تحولات و نوگرایی در بندر بوشهر در مقابل بافت اجتماعی سنت گرا گاهی در تقابل و گاهی با تساهل و مدارا با یکدیگر برخورد می کردند. این نوگرایی برخلاف روند رایج در پایتخت، ماهیت دولتی و درباری نداشت. طبقات متوسط و حتی پایین نیز در آن مشارکت داشتند. مؤسسات فرهنگی، اداری و حکومتی و مراکزی مانند مدارس، دفاتر روزنامه، انجمن ها، قرائت خانه ها، چاپخانه ها، نظمیه، بلدیه، عدلیه، مالیه، اداره گمرک، کارگزاری، اداره قرنطینه، اداره تلگراف و تلفن، اداره پست، بانک، اداره برق، عکاس خانه ها، سینماها، کارخانه یخ سازی و کارخانه های دیگر امکاناتی بود که پیش از دیگر مناطق جنوب به بوشهر می رسید و جامعه شهری بوشهر با بهره مندی از آن رفاه و رونق زندگی خویش را شکل می داد.

خلیج فارس از مهم ترین مناطق جهان از منظر ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک محسوب می شود. بدین ترتیب حفظ امنیت این حوزه نه تنها برای نظام های سیاسی همسایه حیاتی است بلکه تأثیر بسزایی بر ثبات و یا بی ثباتی امنیت نظام بین الملل دارد. از این رو، این منطقه همواره با نشانه هایی از درگیری، ستیز و جنگ های منطقه ای روبه رو بوده است. بر این مبنا این مقاله به بررسی تنش های مرزی شکل گرفته در منطقه خلیج فارس با رویکرد واقع گرایانه پرداخته است. روش تحقیق مقاله حاضر با توجه به ماهیت نظری آن توصیفی و تحلیلی است و بر پایه مطالعات کتابخانه ای و اسنادی انجام شده است. نتایج پژوهش نشان از آن دارد که اغلب کشورهای این حوزه با یکدیگر مشکل مرزی دارند که اختلافات ناشی از آن بی تردید مانع گسترش همکاری میان کشورهای منطقه می شود؛ اما باید اشاره کرد که اختلافات ارضی و مرزی میان کشورهای حوزه خلیج فارس پدیده جدیدی نیست و ریشه آن به چند دهه گذشته بازمی گردد. درنهایت اینکه چالش اختلافات مرزی و ارضی، جمهوری اسلامی ایران را در منطقه خلیج فارس با مسائل و چالش های دیگری در سطوح و فضاهای مختلف طی دو دهه آینده روبه رو خواهد ساخت و زمینه ساز ظهور کشمکش ها، درگیری ها، بحران ها و چالش های دیگری در فضاهای جغرافیایی مختلف خواهد شد. باید توجه داشت که این چالش ها در تعامل گسترده ای با یکدیگر قرار داشته و بر یکدیگر تأثیر گذاشته و از یکدیگر تأثیر می پذیرند.

پژوهش های زیادی در رابطه بااهمیت راهبردی خلیج فارس، امنیت و حضور قدرت های فرامنطقه ای صورت گرفته است. با این حال با توجه به شرایط و مؤلفه های متغیر منطقه، نقش ساختارها و ظرفیت های داخلی اما متغیر کشورهای حاشیه خلیج فارس، این پژوهش سعی دارد پس از بررسی تأثیرحضور قدرت های فرامنطقه ای بر امنیت خلیج فارس، به دستاوردهای جدیدی در رابطه با امنیت این منطقه دست یافته و در پایان در جهت همگرایی بیشتر کشورهای منطقه و بهبود فضای امنیتی راهکار ارائه نماید. فرضیه ای که این تحقیق برپایه آن صورت گرفته است این است که حضور گسترده نظامی کشورهای فرامنطقه ای در منطقه خلیج فارس جهت تأمین امنیت صادرات انرژی، باعث به وجودآمدن جو امنیتی و نظامی سنگین در منطقه شده است که سبب حس ناامنی و گسترش بی اعتمادی در بین کشورهای منطقه شده است. این مقاله با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای به اثبات این فرضیه می پردازد. پس از بررسی داده ها و اطلاعات گردآوری شده، این نتیجه حاصل شد که حضور نظامی کشورهای فرامنطقه ای و در رأس آنها ایالات متحده در خلیج فارس عاملی منفی در جهت برهم زدن امنیت و ثبات منطقه و ایجاد یک رقابت تسلیحاتی گسترده شده است. گسترش همکاری های همه جانبه کشورهای منطقه با یکدیگر از نفوذ سیاسی و دخالت سلطه گر خواهدکاست و گامی مؤثر در راستای توسعه کشورهای منطقه در صلح و امنیت و ثبات منطقه خواهد شد. مسائل منطقه ای باید توسط خود کشورهای منطقه خلیج فارس حل وفصل شود. بااعتماد و اتکاء به یکدیگر، ثبات منطقه در جهت توسعه و پیشرفت تحقق خواهد یافت. لذا ایجاد یک فرمول امنیتی می تواند در همگرایی کشورهای منطقه تأثیر بسزایی داشته باشد.

جدال دیرینه ایران و عثمانی در دوره زندیه با انتقال جبهه نبرد به خلیج فارس بیشتر جنبه های اقتصادی یافت. اشتغال سپاه عثمانی در مرزهای روسیه و تکاپوهای کریم خان زند برای سرکوب مدعیان حکومت و شورشیان داخلی، مجالی برای رویارویی بزرگ نظامی به هیچ یک از این دو دولت نمی داد. از این روی خلیج فارس طی این دوران نقش مهمی در شکل گیری سیاست خارجی دو کشور ایفا نمود. این پژوهش در نظر دارد تا با تکیه بر اسناد و متون تاریخی و با بهره گیری از شیوه توصیفی- تحلیلی نقش سیاسی و اقتصادی خلیج فارس را در چگونگی روند مناسبات ایرانِ عصر کریم خانی با دولت عثمانی مورد بررسی قرار دهد. از این رهگذر آنچه مرکز توجه این پژوهش است، جایگاه اقتصادی و موقعیت سوق الجیشی بندرها و مراکز تجاری خلیج فارس است. هر دو حکومت مورد بحث برای رونق تجارت دریایی خود کوشش فراوانی در فراهم آوردن امنیت تجاری بازرگانان، به ویژه شرکت های تجاری اروپایی می نمودند؛ و در این راه واگذاری امتیازاتی به آنان را در دستور کار خود قرار می دادند؛ بنابراین خلیج فارس از یک سو به مثابه گذرگاهی با چندین کارکرد و معبری درآمدزا برای حکومت زند و از سوی دیگر به عنوان دروازه ورود عثمانی به خلیج فارس و محل بارانداز کالاهای اروپایی، عاملی اساسی در جهت تلاش برای افزایش سلطه سیاسی و اقتصادی هر دو حکومت برشمرده می شد. درنتیجه این منطقه به آوردگاهی برای رویارویی اقتصادی و سیاسی ایران و عثمانی در نیمه دوم سده دوازدهم هجری تبدیل شد. سرانجام پس از بازگشت کمپانی هند شرقی انگلیس از بصره به بوشهر بعد از فتح این بندر عثمانی به دستور شهریار زند و به دنبال آن تخلیه بصره در سال 1193 ه.ق از نیروهای سپاه زند، این تقابل به تعادلی دوطرفه رسید.

تا 45 سال پیش مجمع ا لجزایر بحرین در خلیج فارس به ایران تعلق داشت. این مجمع الجزایر نه با توسل به شورش و اعتصاب، جنگ، قرارداد و معاهده بلکه با توطئه و دسیسه انگلستان و چراغ سبز دولت وقت ایران مبنی بر انجام همه پرسی در بحرین در سال 1349 از پیکره ایران جدا شد. این مقاله بر آن است تا با بیان حقوق چندین هزارساله ایران بر بحرین، چگونگی حضور و دخالت انگلستان در بحرین و به تبع آن ادعاهای ارضی این دولت مبنی بر تحت الحمایه بودن بحرین، دعاوی دولت ایران برای عدم پذیرش این ادعاها و سیر حوادثی که در دوران حکومت پهلوی منجر به جدایی بحرین از ایران شد، به بررسی این واقعه تاریخی بپردازد.