مطالعات خلیج فارس

انجام بررسی های باستان شناسی، اولین گام برای شناخت سابقه حضور انسان در یک پهنه جغرافیایی کوچک یا بزرگ است. کاوش های باستان شناسی معمولاً بصورت عمومی، نجات بخشی و پرسشنامه محور بوده و نمونه برداری ها به روش های سامانمند، تصادفی و یا پیمایش فشرده یا عمومی انجام می شود. بر این اساس، فصل اول بررسی و شناسایی جزیره ابوموسی در پاییز سال 1391 انجام گرفت. پیش از این تاریخ، گروه های باستان شناسی دیگری تلاش زیادی در نیل به این هدف کرده بودند اما موفقیتی حاصل نشده بود. پیمایش انجام شده در این جزیره از نوع فشرده در مساحت کمی بیش از یک سوم جزیره به انجام رسید. در واقع به دلیل عدم صدور مجوز مقامات کشوری و نظامی جهت بازدید از دو جزیره تنب بزرگ و تنب کوچک، بررسی کامل باستان شناختی جزیره ابوموسی میسر نشده؛ بنابراین محدوده بررسی شده به شکل لکه ای انجام گرفت. با بررسی بیش از یک سوم خاک جزیره ابوموسی، گروه باستان شناسی موفق به شناسایی و مستندسازی هشت اثر باستانی شامل هفت محوطه و یک بنای ساختمانی متعلق به دوره پهلوی دوم شد که با توجه به ابعاد کوچک محدوده بررسی شده بسیار قابل توجه است. از نظر موقعیت جغرافیایی بررسی در بخش های عمده ای از شمال جزیره، مرکز آن (به جهت قرار داشتن فرودگاه) و بخش جنوبی جزیره (معروف به بخش عرب نشین)، انجام نشد و آثار شناسایی شده تنها مربوط به بخش های کوچکی از مرکز، غرب و شرق جزیره است. نتایج حاصل از مطالعات اولیه نشان می دهد که نمونه های به دست آمده شامل سفال هایی از گونه های پیش از تاریخ دروغین با تاریخ پیشنهادی دوران ایلخانی تا دوران صفوی و با کمی تردید قاجار، سفال های آبی و سفید و چینی و بدل چینی های صفوی و قاجار (کاملاً مشهود)، سفال هایی از نوع سفال نوک اژدری شکل مربوط به اواخر ساسانی و صدر اسلام و سفال هایی مشابه سفال های هزاره اول ق.م است. بنابراین گاهنگاری پیشنهادی این جزیره بر اساس بررسی های پیمایشی انجام شده در بازه زمانی یاد شده در بالا، قرار می گیرد و ضرورت انجام کاوش در آن دوچندان می شود.

بزرگ بن شهریار رامهرمزی (299- 399ه.ق)، ناخدای ایرانی قرون سوم و چهارم هجری است که بیشتر شهرتش را از مسافرت ها و تهورهای دریایی در خلیج فارس، دریای سرخ و اقیانوس هند، مدیون گردآوری داستان هایی از سفرهای دریایی دریانوردان، تاجران و دیگر مسافران دریا از قرن سوم به بعد می باشد. بزرگ با بازآفرینی خلّاقانه داستان های مذکور، تصویری واقعی، روشن، دقیق و در عین حال آمیخته با خیال را از حضور و تفوق دریانوردان ایرانی، به ویژه سیرافی، در طی قرون سوم و چهارم در خلیج فارس، دریای عمان، دریای سرخ، اقیانوس هند و آب های اطراف سرزمین چین ارائه کرده است. نوشتار حاضر، با بهره گیری از رویکرد زمینه شناسی تاریخی به سامان رسیده و نتیجه می گیرد که بزرگ بن شهریار رامهرمزی و کتاب او با عنوان عجایب الهند اصل و ریشه ای ایرانی داشته است.

کتاب Islands and International Politics in the Persian Gulf برای اولین بار مسئله سه جزیره ایرانی در خلیج فارس را از دیدگاه راهبردی مورد بحث قرار داده است. کتاب ها و مقالاتی که پیش از این درباره این مسئله و ادعاهای شیوخ جنوب خلیج فارس در خصوص این جزایر نوشته شده بود عمدتاً به ابعاد و مباحث حقوقی مربوطه پرداخته بودند. این کتاب با مرور تاریخ یک صد و پنجاه ساله رقابت انگلیس (به عنوان ابرقدرت دوره قبل) و ایران (به عنوان تنها یا مهم ترین قدرت منطقه ای مستقل در تمام دوره مورد بحث) نتیجه می گیرد که انگلیس برای بسط و حفظ سلطه خود در خلیج فارس و حفظ محورهای منتهی به متصرفاتش در آسیا، خود را نیازمند به محدود کردن و مهار قدرت ایران و تعرض به قلمرو آن دانسته است. به این دلیل، منافع انگلیس به عنوان یک قدرت استعماری موجب شد تا مقامات سیاسی انگلیس در لندن و بمبئی، طی ده ها سال بکوشند تا به اشکال و بهانه های مختلف بخش هایی از قلمرو ایران (شامل جزایر، بنادر و سواحل خلیج فارس) را عمدتاً برای استفاده نیروی دریایی به هر نحو ممکن تحت کنترل خود درآورند و از این طریق در جهت حفظ منافع استعماری خود در مقابل ایران به عنوان قدرت منطقه ای و سایر قدرت های استعماری رقیب اقدام کنند. متأسفانه، این سیاست انگلیس و بعضاً دستاویزهای حقوقی که برای پیش برد منافع مربوطه جعل می شد، در خلیج فارس و نیز در بسیاری از مناطق دیگر جهان همچنان یکی از دلایل اصلی برخی از تعارضات بین کشورهاست.

حسینقلی خان نظام السلطنه مافی یکی از رجال سیاسی و فرهنگی به نام عصر قاجار بود که در دوره سلطنت فتحعلی شاه متولد شد. نوجوانی و جوانی را در دوران محمدشاه و میان سالی را در عصر ناصری و مظفری سپری کرد. او در طول حیات خود به مناصب مهمی از وزارت تا صدارت نائل شد. وی ترقی خواه و از مخالفان سرسخت استبداد و نفوذ استعمارگران در کشور بود. از این رو، به عنوان حاکم مناطق جنوب در برابر کارگزاران انگلیسی مانند پرسی سایکس و کمپانی برادران لینچ و نیز در مقابل ادعای انگلیسی ها مبنی بر عدم مالکیت ایران بر جزایر سه گانه ایستادگی کرد. در عین حال با برقراری محدودیت های تجاری و گمرکی در خلیج فارس، مانع رسیدن آنها به اهداف سیاسی- اجتماعی شان شد و به همین دلیل روابطش با انگلیسی ها به تیرگی گرایید. به طور کلی هدف از این پژوهش، بررسی شخصیت و عملکرد حسینقلی خان نظام السلطنه در سمت حاکم و مسئول امور مالیات و گمرک در ساختار قدرت دربار قاجار و توسعه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خلیج فارس است. روش تحقیق حاضر کیفی و رویکرد آن توصیفی و تفسیری است. داده های لازم با استفاده از منابع کتابخانه ای، به خصوص خاطرات و اسناد حسینقلی خان نظام السلطنه، جمع آوری، ساماندهی، ارزیابی و تفسیر شده و سپس نتایج استخراج شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که نظام السلطنه به عنوان حاکمی سیاسی و کنش گر نقش مؤثر و مهمی در تاریخ تحولات خلیج فارس و مبارزه با استعمار انگلیس در ولایات جنوبی ایران داشته است. همچنین، وی در تحکیم مبانی و مؤلفه های هویت ایرانی و تثبیت دولت مرکزی و یکپارچگی ملی تأثیر به سزایی داشته است. از سوی دیگر، فعالیت های سیاسی و اقتصادی او باعث توسعه و پیشرفت منطقه و رونق کار تجار و بازرگانان گردیده است. این نوشتار در پی آن است که با تفسیر و تبیین عناصر مذکور تصویری واقعی از زندگی اجتماعی- سیاسی ایران در مقطع تاریخی مهمی را ارائه کند.

هدف نوشتار حاضر بررسی سیستم سایبرنتیک خلیج فارس و امکان نقش آفرینی و تأثیرگذاری روی آینده مناسبات امنیتی در منطقه خلیج فارس است. بدین منظور پس از تشریح نظریه سایبرنتیک در مطالعات منطقه ای به عنوان چارچوب مفهومی پژوهش به تطبیق سیستم امنیت هژمونیک خلیج فارس با این سیستم پرداخته شده است. سپس با نشان دادن نقایص این سیستم، حالت عدم تعادل پویای آن تشریح شده و به این ترتیب خبر از قرار داشتن این سیستم سایبرنتیک در یکی از مکان های فازی این منطقه داده شده است. به باور نویسنده، جمهوری اسلامی ایران که با استفاده از مدل جذب کننده های ناآشنا در مکان فازی فعلی سیستم کنترل سایبرنتیک خلیج فارس ظاهر شده است، می تواند حداکثر بهره را از شرایط موجود برده و وضعیت خود را از زیر سیستم کنترل شونده به جایگاه کنترل کننده و کنترل شونده تغییر دهد.

موقعیت سرزمینی، خاک و آب، منابع و ذخائر طبیعی، شرایط زیست محیطی و فضای جغرافیایی که از مؤلفه های عینی و ملموس تشکیل دهنده قدرت می باشند، زمینه هایی هستند که دولت- ملت ها را به مبارزه طلبیده و ژئوپلیتیستی ها را به تکاپو وا می دارند تا راه حل های بدیلی ارائه نمایند. در این میان، ساختار نظام بین الملل نیز همواره یک محیط رقابت و یک عرصه بازی برای تحقق خواسته ها و منافع دولت- ملت های آشنا با قواعد بازی در سیاست بین الملل بوده است، اما از آنجا که گاه تجمع منافع متعارض، بحران پدید می آورند، ستیز و کشمکش دائمی در عرصه روابط بین الملل امری متداول بنظر می نماید. اوضاع و تحولات رخ داده در صحنه بین المللی و تاثیرات آن بر مناسبات میان کشورها در منطقه خلیج فارس، ویژگی و ساختار جغرافیایی سیاسی و انسانی منطقه، دخالت های استعمارگرانه در ساز و کار کشورهای بومی و نظایر آن، این گونه تداعی می کند که ژئوپلیتیک خلیج فارس موجب پدیدار شدن ساختار سیاسی کنونی حاکم بر آن را شده است. آنچه که در فضای سیاسی امروز خلیج فارس با گذشته متفاوت است، تکامل تعارض های حاصل از عدم توازن در محیط سیاسی و ارتقاء آن به سطح برون منطقه ای است. با این وجود در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس نوعی واپس گرایی در روابط وجود دارد؛ و مصادیق این نوع واپس گرایی تجلی بارز عناصر دوران جنگ سرد و حتی استعمار نوست که از آن جمله می توان به حاکمیت قدرت نظامی و سلطه گری افکار قدرتگرایی در منطقه اشاره کرد. از این رو با توجه به نقش ژئوپلیتیک خلیج فارس و وجود ذخایر نفت و گاز در منطقه و حضور چهره واقعی قدرت های استعماری، کشورهای منطقه در سیاست خارجی خود نوعی رشد و بالندگی را در جهت منافع ملی (بیشتر) و حرکت به سوی منطقه گرایی (کمتر) پدید آورده اند. پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی- تحلیلی انجام شده و در این راه از منابع کتابخانه ایی، سایت های اینترنتی، جداول و نمودارهای گوناگون در ارتباط با موضوع تحقیق بهره گرفته شده است. این تحقیق بر آن است تا برای این سؤال پاسخ لازم را ارائه کند: آیا ویژگی های ژئوپلیتیک خلیج فارس باعث واگرایی کشورهای ساحلی آن است؟ نتایج نشان می دهند که رفتار سیاسی و تعاملات کشورهای حوزه خلیج فارس که متأثر از جغرافیا و ژئوپلیتیک آن است، در نا همگرایی کشورهای منطقه تأثیر به سزایی داشته است. هدف اصلی این نوشته تدوین یک چارچوب نظری- تحلیلی به منظور توضیح چگونگی اثرگذاری ژئوپلیتیک خلیج فارس بر روابط میان کشورهای حاشیه آن است.