مطالعات خلیج فارس

کشور بحرین از دیرباز از نظر موقعیت استراتژیکی و جغرافیایی و قرار گرفتن در آبهای خلیج فارس از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. انگلستان از سال ۱۸۲۰.م اعراب بادیه نشین جنوب خلیج فارس را که از راه دزدی دریایی امرار معاش میکردند، دور هم جمع کرد و با آنها قراردادی بنام صلح جاویدان امضا نمود. بهانه انگلستان برای این کار حفظ امنیت خلیج فارس بود، اما واقعیت این بود که این کشور بدنبال تثبیت سلطه خود در این منطقه بود. در این بین، انگلیسی ها قرار دادی نیز با شیخ بحرین بستند که دولت ایران به این موضوع اعتراض کرد؛ بدین ترتیب اختلاف ایران با حکام حاشیه خلیج فارس و دولت استعمارگر انگلیس شکل گرفت. دولت انگلستان مجمع الجزائر بحرین را از سال ۱۸۲۰.م کم کم از ایران جدا کرد و سرانجام در سال۱۹۷۰.م، طی یک نظرخواهی توسط انگلیسی ها از مردم بحرین که خواستار استقلال کشورشان بودند، سازمان ملل متحد استقلال بحرین را به رسمیت شناخت. پژوهش حاضر سعی دارد در این خصوص که به این سوالات پاسخ دهد: بحرین از چه زمان متعلق به کشور ایران بوده است؟ انگلیسی ها از چه زمان نفوذ خود را در بحرین افزایش دادند؟ در نهایت نیز به جداشدن بحرین از ایران در دوران پهلوی دوم پرداخته خواهد شد. فرضیه های پیشنهادی این پژوهش از این قرارند: بحرین از دوران باستان متعلق به ایران بوده است و فرمانروایان ایرانی از هخامنشی و اشکانیان گرفته تا آل بویه، صفویه، افشاریه و ... بر این سرزمین حکومت میکرده اند. انگلستان در قرن هجدهم میلادی به بهانه مبارزه با دزدان دریایی وارد خلیج فارس و از جمله بحرین شد و از آنجا که بحرین از اهمیت استراتژیکی فراوانی برخوردار بود، به فکر نفوذ خود در این منطقه افتاد. این مقاله درصدد است تا با روش توصیفی- تحلیلی و براساس اطلاعات کتابخانه یی - اعم از کتب، مقالات و گزارشات - به تبیین این مهم بپردازد.

جزیره خارک یکی از جزایر مهم و استراتژیک خلیج فارس است. اهمیت این جزیره تنها به جایگاه و تاثیر آن در قرون جدید محدود نمیشود. بررسی پیشینه تاریخی این جزیره نشان میدهد که موقعیت جغرافیایی و شرایط طبیعی آن در جذب جمعیت و مطرح شدن آن بعنوان محور تردد و ترانزیت تجارت دریایی بی تاثیر نبوده است. همچنین نقش فعال و سهم قابل توجه این جزیره در استحصال مروارید را نیز نباید از نظر دور داشت. در این نوشتار در پی پاسخ به این سوال هستیم که این جزیره مهم و حساس از نظر موقعیت و شرایط خاص تاریخی چه تاثیری بر تحولات سیاسی و اقتصادی خلیج فارس در فرایند زمانی دوره باستان تا عصر صفویه داشته است.

با پایان یافتن جنگ جهانی اول، تغییرات عمده یی در چشم انداز سیاسی، اقتصادی و اجتماعی سواحل شمالی خلیج فارس یعنی ایران پدید آمد. نوشتار حاضر این تغییرات را بررسی کرده و سیمای جدیدی از این سواحل را ترسیم میکند. با خروج روسیه از جنگ بواسطه وقوع انقلاب، شکست آلمان و اضمحلال عثمانی باعث شد که انگلیس بصورت قدرت غالب در منطقه ظاهر شود و بمحض خالی دیدن میدان از رقیب بسرعت درصدد برآید تا با انعقاد قراردادی موسوم به قرارداد ۱۹۱۹.م با ایران دست به نوسازی ساختار اداری و مالی و نظامی ایران زند البته این قرارداد با شکست مواجه شد، زیرا با مخالفت عوامل داخلی و خارجی روبرو گشت.ایران نیز کمی قبل از اتمام جنگ در صدد بود تا با تدارک هیئتی برای اعزام به کنفرانس صلح پاریس از قافله عقب نماند که البته تلاشهای این هیئت اعزامی برغم حضور در کنفرانس صلح به جایی نرسید و نتوانستند در مذاکرات صلح شرکت نمایند. از سوی دیگر در خلیج فارس و سواحل آن، تبعات جنگ بصورت رکود اقتصادی و مهاجرت عده کثیری از تجار و بازرگانان سواحل شمالی به سواحل جنوبی خلیج فارس و قحطی و کمبود مواد غذایی نمود پیدا کرد که این امر به همراه استخراج نفت تغییرات بنیادینی را در کانونهای اجتماعی و اقتصادی سواحل خلیج فارس پدید آورد.

تولید ابریشم و تجارت آن در ایران از دیر باز رایج بوده است؛ بخصوص در زمان صفویه و دوران سلطنت شاه عباس اول با به انحصار در آمدن تجارت آن به شخص شاه و رونق صنایع وابسته به آن، اقتصاد کشور رونق یافت. شاه عباس درصدد بود قسمت اعظم تجارت کشور را به دلایل سیاسی و اقتصادی به خلیج فارس انتقال دهد. وی با توسعه روابط سیاسی و تجاری با اروپاییان بر پایه ابریشم و تسلط و کنترل ایران بر خلیج فارس با خارج کردن پرتغالی ها از مرکز اقتصادی آن، هرمز، به این مهم دست یافت و این امر خود سرآغاز گسترش فعالیتهای تجاری کمپانی های بزرگ در خلیج فارس شد و بالاخص بندرعباس بر اثر چنین تحول عظیمی چندین دهه شاهد رونق و توسعه بود.

امروزه پیش بینی داده های هواشناسی به منظور کاهش خسارات احتمالی ناشی از حوادث طبیعی و انسانی بر اساس برنامه ریزی های مدون از اهمیت بسزایی برخوردار است. پژوهش حاضر، با هدف ارزیابی اقلیم گردشگری جزایر منطقه راهبردی خلیج فارس در جزیره قشم با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) انجام شده است. جهت شناسایی مناطق دارای آسایش، مناطق مطلوب و نقاط داغ (عدم آسایش) و تعیین درجه آسایش معیارهایی از قبیل دمای هوا برحسب درجه سانتیگراد، میانگین رطوبت نسبی بر حسب درصد مورد ملاحظه قرار گرفته اند. در این پروژه برای ارزیابی شرایط اقلیم گردشگری با استفاده از شاخص دما- رطوبت تام (THI)، داده های دوازده ایستگاه هواشناسی سینوپتیک استان هرمزگان در یک دوره آماری ده ساله (۲۰۰۷-۲۰۱۷.م) جمع آوری شد. سپس میانگین دما- رطوبت ده ساله هر ماه برآورد و خروجی نهایی با ضریب آسایش زیست اقلیم یتام در محیط GIS محاسبه شد. تمامی فرایندها و تجزیه و تحلیل داده ها در محیط GIS با مدل IDW زمین آماری که این تکنیک نقاط مجهول را بر اساس خود همبستگی بین نقاط اندازه گیری و ساختار فضایی آنها ارزیابی گردید. در نهایت، جهت نشان دادن نقشه نهایی، خروجی نهایی در پنج طبقه جداگانه برای احساس حرارتی افراد قرار داده شد و نتایج حاصل از ارزیابی شاخص دما و رطوبت تام نشان داد که بیشتر ایام سال، بخشهای مرکزی و غربی جزیره قشم در شرایط همراه با عدم آسایش برای سلامت انسان قراردارد و تنها ماه های ژانویه، فوریه و دسامبر هستند که در شرایط مطلوبی برای گردشگری قرار دارند.

ریفها ساختارهایی هستند که با انباشته شدن اسکلت جانوران دریایی و بویژه مرجانهای آهکساز بصورت ناهمواری های ساحلی بوجود می آیند. در مناطق ساحلی دریاها و اقیانوسها و در شرایط مناسب، توده های ناهموار با منشا زیستی و با ترکیب آهکی از مرجانها، جلبکها، اسفنجها و صدف بی مهرگان دریایی بوجود آمده اند که ریف نامیده میشوند. ریفهای مرجانی در آبهای آرام، شفاف، با شوری ۲۷ تا ۴۰ در هزار و دمای ۲۵ تا ۳۰ درجه سانتیگراد، با نور و اکسیژن کافی ایجاد شده و در آبهای کم عمق دریاها تا عرضهای جغرافیائی ۳۰ درجه جنوب و شمال استوا گسترش دارند. شرایط مطلوب دما برای رشد مرجانها ۲۴ تا ۳۰ درجه سانتیگراد و بهترین عمق حدود ۱۰ متر مشخص شده است، اما مرجانهای خلیج فارس دمای حدود ۱۸ درجه سانتیگراد و حتی کمتر را در زمستان و شوری ۴۸ در هزار را نیز تحمل میکنند. پدیده سفید شدن مرجانها، نوعی بیماری است که در اثر تغییر شرایط اقلیمی، آلودگی ها و فشارهای انسانی بر محیط طبیعی مرجانها بوجود می آید و منجر به مرگ آنها میشود. برای مثال، در ماه سپتامبر ۲۰۰۲.م در اثر سفید شدن مرجانها در تنگه هرمز و دریای عمان تعداد زیادی از مرجانها تلف شدند. فشارهای انسانی وارد شده به مرجانها در منطقه عمدتا ناشی از فعالیتهای صنعتی، گودبرداری و احیاء زمین، نشت نفت و... بوده است. همچنین فعالیتهای ماهیگیری، بویژه تورهای صنعتی و استفاده از شبکه های زنجیره یی صنعتی، تخلیه آب خنک کننده از دستگاه نمک زدا و نیروگاه ها فشارهایی را به مرجانها و موجودات زنده محیط طبیعی دریا وارد میکند که موجب سفید شدن مرجانها در سراسر منطقه میشود. توده های آهکی تشکیل شده از ریفهای مرجانی را آبسنگ مرجانی یا صخره مرجانی نیز مینامند.