سامان سیدی

تاریخ نشان می دهد که حوزه خلیج فارس از قرون و اعصار کهن مرکز تمدن های بزرگی بوده است . بنابر متن های سومری و اکدی رفت و آمدهای بازرگانی از اوایل هزاره سوم ق.م در آب های خلیج فارس برقرار بوده و مردم بین النهرین از این راه آبی مس، چوب و سنگ های قیمتی وارد می کردند. در متون اساطیری - تاریخی میان رودان اشارات فراوانی به تجارت و مبادلات گسترده بین این منطقه، بندرها و سواحل خلیج فارس مانند (دیلمون) بحرین کنونی ، مگن (عمان کنونی) و سایر نقاط ایران مانند سرزمین اَرَتَ شده است. از طرفی یافته های باستان شناسی نشان می دهد که در آغاز هزاره سوم قبل از میلاد جوامع روستایی ایران به موازات میان رودان با آهنگ رشد برابری در راه رسیدن به شهرنشینی گام برمی داشت و همچنین فقر و نیاز شدید میان رودان به واردات برخی کالاها به ویژه سنگ ها ، مانند سنگ صابون و منابع معدنی مانند قلع و هم چنین الوار باعث توجه این منطقه به خلیج فارس و ایران شده است. این روابط پویای بازرگانی که باعث رشد و بالندگی هر دو طرف می شد، اثرات فرهنگی متقابلی بر ساکنان هر دو منطقه برجا می گذاشت. پژوه ش حاض ر ب ر آن اس ت ت ا ب ا مطالع ه نمونه ه ای آثار مکش وفه از این محوطه های باستان شناسی کشورهای حاشیه خلیج فارس و مقایسه آنها با س ایر محوطه های هم عصر و هم جوار، می زان برهمکنش های فرهنگ ی آنه ا را به منظور ش ناخت روند و حرک ت جریان های فرهنگی مورد بررسی ق رار ده د. س ؤال عم ده در این پژوه ش آن اس ت که برهم کن ش ها و ارتباطات فرهنگی به چه صورتی بوده است. در پاسخ به این پرسش می توان فرض کرد که در هزاره سوم، بیش ترین تعام لات و برهمکنش ه ای فرهنگ ی در این منطقه بین ایران و بین النهرین بوده است.

با توجه به اشارات مکرر نویسندگان ادوار مختلف اسلامی به اهمیت و ویژگیهای برتر جیرفت درگذشته احتمالا مسیرهای مختلفی در شهر جیرفت برای ورود و خروج کاروانیان تجار وجود داشته است.متاسفانه این مسیر با وجود اهمیت، اعتبار و اشتهاری که در طول حیات خویش داشته، کمتر مورد توجه مورخین، محققان و باستان شناسان دوران اسلامی قرار گرفته است. جیرفت یکی از مراکز عمده تجاری جنوب شرق ایران بوده است که با سرزمینهای مجاور شرقی و همچنین سرتاسر جنوب و مرکز ایران ارتباط داشته است. این شهر مهم از طریق بارانداز مشهور خود هرمز به خلیج فارس راه پیدا میکرد. مسیر کاروان رو جیرفت به بندر هرمز از شاهراه های اصلی سده های میانه بوده و گستره پراکندگی عوامل فرهنگی در این مسیر نشان از آبادی، رونق و اهمیت آن در ایالت کرمان دارد. علت اهمیت این مسیر، ارزش فوق العاده تجاری آن بوده است. تحقیق پیش رو تلاش دارد مسیر ارتباطی جیرفت به هرمز را تا منزل مغون شناسایی کرده و ارزش و اعتبار آن را مشخص نماید. این امر بر اساس ره یافتهای تاریخی از جمله متون تاریخی و جغرافیایی و گزارشهای باستانشناسی و نیز یافته های حاصل از بررسی های روشمند باستان شناختی در سه محوطه جیرفت، چشمه شاه و کلاتک بلوک انجام شد. بر اساس یافته های این پژوهش مسیر جیرفت به بندر هرمز از جیرفت، چشمه شاه، بلوک و فاریاب که از لحاظ فرهنگی با یکدیگر در ارتباط بودند، عبور میکرده و سپس به بندر هرمز میرسیده است. مطالعات انجام شده بر روی سفالهای بدست آمده از بررسی های باستانشناسی نشان میدهد که این محوطه ها در دوران میانه اسلامی بخصوص دوران سلجوقی رونق داشته و سپس در دوره های بعد از رونق آنها کاسته شده است.

اصطلاح سنگ صابون برای اشاره به سنگهای کلریت و سنگ استئاتیت بکار میرود و بجهت نرمی و لغزنده بودن به این نام مشهور شده است و در ناحیه داخلی ایران که دارای کمربند آتشفشانی است یافت میشود. ظروف سنگ صابونی در محدوده جغرافیایی وسیعی شامل محوطه های بین النهرینی، خفاجه، اور، ماری و موهنجودارو در دره سند، ام النار، هیلی، فیلکه و تاروت در حوزه خلیج فارس تا تپه یحیی، شهدا، جیرفت، شوش و بمپور در جنوب شرق ایران یافت شده اند. بیشترین تعداد این ظروف در بین کشورهای حاشیه خلیج فارس در جنوب شرق ایران میباشد که کاوشهای باستانشناسی بر آن صحه میگذارد. حال سوالاتی در ذهن متبادر میشوند که پرسشهای محوری این پژوهش میباشند: آیا کشف مواد فرهنگی جنوب شرق ایران در منطقه جنوب خلیج فارس نشانگر مهاجرت قومی است یا نه صرفا بیانگر ارتباطات فرهنگی میباشد؟ و از آن مهمتر، جایگاه خلیج فارس در مبادلات منطقه یی هزاره سوم چه بوده است؟ و در نهایت اشیاء سنگ صابونی در چه بافتهایی یافت شده اند و چه تفاوتها و چه شباهتهایی در این بافتها نهفته است؟ روش تحقیق در این پژوهش، روش توصیفی تحلیلی میباشد. نتایج بررسی مطالعه منابع مربوطه و پیشینه تحقیق و بررسی این ظروف نشان داد که منشاء این ظروف جنوب شرق ایران میباشد و دریای خلیج فارس و عمان در تسهیل مبادله این کالاها در هزاره سوم نقش اساسی داشته است.