مطالعات خلیج فارس

ﺧﻠیﺞ ﻓﺎﺭﺱ به عنوان ﺷﺎﻫﺮگ ﺍﺻﻠﻰ ﺗﺠﺎﺭﺕ ﺍیﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﻃﻮﻝ ﺗﺎﺭیﺦ ﻧﻘﺶ کﻠیﺪﻯ ﺩﺭ ﺭﻭﻧﻖ ﺑﺎﺯﺍﺭ ﻣﻌیﺸﺘﻰ ﺍیﺮﺍﻥ ﻭ کﺸﻮﺭﻫﺎﻯ ﺣﺎﺷیﻪ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺍﺳﺖ. ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﻮﻟﻰ ﺑﺮ ﺍﺛﺮ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺑیﺮﻭﻧﻰ ﻭ ﺩﺭﻭﻧﻰ، ﻃﺒﻌﺎً ﺑﺮ ﻭﺿﻌیﺖ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻯ ﺍیﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺄﺛیﺮﮔﺬﺍﺭ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. تاریخچه دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس به دوره باستان یعنی نزدیک به پانصد سال قبل از میلاد بازمی گردد اما دریانوردی ایرانیان بعد از دو دوره شکوفایی یعنی هخامنشی و ساسانی، پس از ورود اسلام به ایران دیگر آن جایگاه سابق را نداشت. مقارن با روی کار آمدن نادرشاه افشار در ایران (قرن دوازدهم هجری/ هجدهم میلادی) خلیج فارس از اهمیت ویژه ای برخوردار شد. کمپانی های هند شرقی اروپایی (انگلیس، هلند و فرانسه) و نیز همسایگان ایران (ترکیه عثمانی و عمان) در این مقطع فعالاانه به دنبال اهداف سیاسی و تجاری خود در خلیج فارس بودند. نادرشاه با اشراف بر این موضوع، با کاهش نفوذ سیاسی و نظامی عثمانی و عمان در خلیج فارس و سرزمین های مجاور آن و همچنین افزایش تجارت بازرگانی خلیج فارس که بیشتر در دست کمپانی های هند شرقی اروپایی بود، روابط خارجی خود را بیشتر از هر حوزه دیگر در خلیج فارس متمرکز کرد. این مقاله به شیوه توصیفی- تحلیلی با ارائه چشم اندازی از فراز و نشیب های روابط سیاسی و تجاری، به بازتاب اهمیت خلیج فارس در روابط خارجی ایران و همچنین سابقه کشتی سازی و اهمیت نیروی دریایی ایران عصر نادری، در خلیج فارس می پردازد.

نخستین گام ها در باستان شناسی هرمزگان، تقریباً هم زمان با سایر نقاط ایران در یک ونیم قرن پیش برداشته شد و از ابتدای امر، جزایر هرمزگان مرکز توجه این پژوهش ها به شمار می رفت. این فعالیت ها همچون دیگر نقاط کشور، از سوی پژوهشگران غربی آغاز و سه دهه بعد توسط پژوهشگران ایرانی دنبال شد. بااین حال مقطعی بودن این پژوهش ها و نبود کاوش و بررسی گسترده و مداوم سبب شد که این جزایر به رغم غنای تاریخی - فرهنگی، چندان که باید شناخته شده نباشد. در این نوشتار سعی شده است با مرور روند فعالیت های باستان شناختی جزایر هرمزگان، کاستی های این حوزه پژوهشی بررسی شود. نتایج به دست آمده حاکی از اهمیت پژوهش های باستان شناختی در جزایر هرمزگان و لزوم رشد و گسترش آنها است. عدم انسجام و نبود یک برنامه کلی، از جمله مسائل قابل توجه دیگر این پژوهش ها به شمار می روند. متأسفانه، حجم قابل توجهی از اطلاعات جمع آوری شده طی چند دهه اخیر، به صورت گزارش های منتشر نشده در مراکز اسناد نگهداری می شود؛ و در بسیاری از موارد، همین گزارش های اولیه نیز تحویل داده نشده و از این رو، از نتایج برخی از پژوهش ها اطلاعی در دست نیست. با همه این کاستی ها، نتایج حاصل از بررسی ها، کاوش ها و گمانه زنی هایی که در دو دهه اخیر توسط نسل جوان باستان شناسان ایرانی صورت گرفته است، نشان از آغاز مرحله جدیدی از این پژوهش ها در این بخش از سرزمین ایران است. در نوشتار حاضر فراز و نشیب های فعالیت های باستان شناختی در جزایر هرمزگان به ترتیب تاریخ در هر جزیره بررسی و مرور شده است.

خوزستان ازجمله مهم ترین نقاطی است که از دیرباز به نخل پروری و صادرات خرما، معروف بوده است. طایفه بنی کعب یکی از عشایر مهم ساکن خوزستان اند که به نخل پروری همت داشتند. بنی کعب که از طوایف مشهور و در حکم یک حکومت محلی بود، ابتدا در شهر قبان می زیستند که به «چعب» نیز خوانده می شد. زمانی که بنی کعب از قبان به سوی شادگان، آبادان و خرمشهر در عهد شیخ سلمان بن سلطان (1160 ه / 1747 م) مهاجرت کردند، بخش عمده ای از درآمد خویش را از طریق نخل پروری در زمین های حاصلخیز خوزستان به دست می آوردند. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی تاریخچه ای از پیدایش فرهنگ و اقتصاد مربوط به نخل خرما، جایگاه نخل پروری در خوزستان و شهرهای مهم خرماخیز در خوزستان و همچنین صادرات خرمای خوزستان به کشورهای حاشیه خلیج فارس در دوره بنی کعب می پردازد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که با توجه به نفوذی که بنی کعب در حوضه خلیج فارس داشت، دامنه صادرات خرمای خوزستان در دوره شیخ مزعل و شیخ خزعل به کشورهای حاشیه خلیج فارس از طریق بندر خرمشهر توسعه پیدا کرده بود.

خلیج فارس و کرانه ها و پس کرانه های آن از روزگاران باستان تا به امروز، صحنه کشمکش های سیاسی - نظامی زیادی بوده است. این منطقه، از نیمه دوم قرن هجدهم میلادی به بعد، تحولات سیاسی- مذهبی جدیدی را در خود شاهد بود که واکنشِ حاکمان و دولت های منطقه و فرامنطقه ای را در پی داشت. یکی از این تحولات، شکل گیری قدرت جدید آل سعود وهابی در مرکز شبه جزیره عربستان امروزی بود که به تدریج دایره نفوذ و سیطره خود را به کرانه ها و پس کرانه های خلیج فارس گسترش داد و به نوعی هژمونی خود در مناطق جنوبی خلیج فارس را نمایان ساخت. پژوهش حاضر، با رویکرد توصیفی- تحلیلی و به روش اسنادی- کتابخانه ای به این موضوع پرداخته و نتایج یافته های آن نشان می دهد که قدرتِ مذکور در ابتدا و با بهره برداری از شرایط موجود، توانست توازن قُوا و معادلات سیاسی منطقه را تا حدود زیادی به نفع خود رقم زند و تا بیش از نیم قرن، حاکمیت های رو به تحلیل رفته هم جوارِ خلیج فارس از جمله ایرانِ دورانِ قاجار و امپراتوری عثمانی را تحت الشعاع اقدامات خود قرار دهد و به عنوان قدرت جدید در منطقه نمایان شود، هرچند مدتی بعد دوره اول قدرت گیری آنها پایان یافت.

جزیره اوال (بحرین) در طول تاریخ همواره از نظر سیاسی، اجتماعی و اقتصادی موردتوجه پادشاهان و حکام ایرانی و مسلمان قرار داشت. مجمع الجزایر بحرین با محوریت اوال یا همان بحرین امروزی که در جنوب خلیج فارس واقع است از قرن ها قبل جزء کشور پهناور و قدرتمند پادشاهان ایرانی یعنی هخامنشیان و ساسانیان در باستان و دولت های ایرانی – اسلامی بعدی تا زمان استقلال این جزیره بوده و به همین منظور موردتوجه جغرافی نگاران ایرانی و مسلمان قرار گرفته است. این مقاله، با استفاده از روش کتابخانه ای و توصیفی، موقعیت، پیشینه، اهمیت و ویژگی های عجیب جزیره «اُوال» همچون اشاره قرآن کریم بر حضور حضرت موسی (ع) در این جزیره، وجود حیواناتی مانند وال و زرافه و وجود نخلستان و میوه های گرمسیری، صید مروارید و همچنین حاکمیت طولانی ایران از زمان هخامنشیان تا زمان استقلال این جزیره را با تکیه بر منابع جغرافی دانان مسلمان و دیگر منابع تاریخی مورد بررسی قرار می دهد.

مکیندر جغرافیدان انگلیسی و آلفرد تایر ماهان افسر نیروی دریایی و تاریخدان آمریکایی، قدرت های جهانی را به قدرت زمینی به مرکزیت روسیه و قدرت دریایی به مرکزیت آمریکا و بریتانیا تقسیم کردند. بعدها جغرافیدانان دیگری به تکمیل این نظریات پرداختند و کشورهای حاشیه خلیج فارس را به عنوان یکی از مهم ترین نواحی کمربند ریملند و مناطق قفقاز و خلیج فارس را به عنوان هارتلند انرژی معرفی کردند. از این رو خلیج فارس به عنوان بخشی از این کمربند، همواره میدان برخورد قدرت های دریایی یعنی بریتانیا و در سال های بعد ایالات متحده به شمار می رفت، چنانچه تا به امروز نیز به تقویت حضور نظامی خود در خلیج فارس پرداخته اند. این مقاله با رویکردی تحلیلی – توصیفی علایق ژئوپلیتیکی قدرت های دریایی در حفظ و مهار خلیج فارس را مورد بررسی قرار می دهد. برطبق نتایج پژوهش، یکی از مهم ترین راهبردهای ژئوپلیتیکی قدرت های دریایی در حال حاضر حفظ حضور نظامی خود در خلیج فارس می باشد.