مطالعات خلیج فارس

امروزه آب به عنوان یکی از منابع جغرافیایی قدرت دارای نقش و جایگاه بسیار بالایی در مناسبات میان کشورها است. به گفته بسیاری از متخصصین ژئوپلیتیک، جنگ آینده، جنگ بر سر دستیابی به منابع آبی خواهد بود. کمبود آب آشامیدنی در منطقه خلیج فارس، دولتمداران را بر آن داشته که سیاستهای گذشته خود را بازبینی نمایند و نگرشی واقع گرایانه تر به این مسئله داشته باشند. از اینرو کشورهای منطقه خلیج فارس با توجه به عدم دسترسی به این منبع (آب اشامیدنی) از چالشهای بسیاری برخوردارند؛ هر چند که کشورهای این منطقه، دریای خلیج فارس را در اختیار دارند، اما بدلیل شوری آب نمیتوان نیاز آب شرب خود را تأمین نمایند. از سوی دیگر کشورهای این منطقه بدلیل قرار گرفتن در کرانه های دریای خلیج فارس، از موقعیت استراتژیکی خوبی برخوردارند و خلیج فارس میتواند نقش برجسته یی در مناسبات بین المللی این کشورها بازی کند. نوشتار حاضر با رویکرد و روش توصیفی- تحلیلی در پی بررسی هیدروپلیتیک خلیج فارس است و نشان میدهد که جنگ آینده در منطقه، جنگ آب و دستیابی به منابع آبی است که ایران اصلیترین نقش را در شکل دهی صلح و همگرایی بجای تنش و نزاع بر سر دستیابی به منابع آبی برعهده دارد.

سروده های اجتماعی شعرا، آیینه یی هستند که میتوان سیمای سراینده و مردم روزگار وی را در آن مشاهده کرد. این تصویرها در بومی سروده ها شفافیت بیشتری دارند؛ شاید از اینرو، که زبان بومی و مخاطبان آن محدوده صمیمی خانواده، همشهریان و اقوام هنرمند را در برمیگیرد. پس در بومی سروده ها، همدلی سراینده و خواننده- پیش و بیش از هرچیزی- ازحس مشترک آشنایی و خویشاوندی آنها (یعنی زبان و زندگی مشابه) مایه میگیرد. وقتی شعرهای محلی را میخوانیم یا همزبان و همشهری سراینده ایم که در اینصورت به خود حق میدهیم علاوه بر نقد سخنوری هنرمند و سنجش قدرت زبان، صداقت بیان و سلامت گزارش او را نیز به چالش بکشیم یا اینکه با گویشی دیگر مواجهیم اما توان درک و دریافت آن را داریم و میتوانیم درکنار بحثهای واژگانی و تحلیلهای صرف و نحوی، تصویرهایی از محیط زندگی شاعر ببینیم و اوضاع زمانه او را بشناسیم و با موارد مشابه بسنجیم. این نوشتار بر آن است تا با ارائه بخشی از بومی سروده های خطه لارستان و هرمزگان به بررسی گوشه هایی از زبان و زندگی مردم جنوب ایران بپردازد.

یکی از پدیده های رایج در سواحل خلیج فارس جابجایی کانونها ی انسانی در دوره های مختلف تاریخی بوده است و صعود و افول بندرلنگه بر کرانه خلیج فارس یکی از همان جابجایی ها ی مکرر تاریخی در این سواحل متلاطم بوده است. این بندر که در اواخر دوره افشاریه شکل گرفت، به اندک زمانی و در نیمه اول حاکمیت قاجار، چنان اعتبار و منزلتی یافت که آن را لنگه دنیا و بی همتا و نیز گاهی بندر مروارید می نامیدند، اما سرانجام در اواخر حکومت قاجار دوران افولش فرا رسید. پژوهش حاضر با تکیه بر روش تحقیق تاریخی و با رویکردی تحلیلی به بررسی علل صعود و افول این بندر می پردازد. یافته های تحقیق نشان میدهد که بندر لنگه در روزگار قاجار از مراکز مهم تجمع بازرگانان بومی نواحی ساحلی و پس کرانه یی همچون لارستان بوده که با تکیه بر صید و صدور مروارید و همچنین صادرات کالا به سایر بنادر خلیج فارس، جایگاهی ممتاز در میان بنادر دو سوی خلیج فارس پیدا کرده بود، اما دوران شکوفایی این بندر کوتاه بوده و به روزگار مظفرالدین شاه قاجار و پس از وضع قوانین گمرکی جدید، زمینه سقوط آن فراهم آمد و با گسترش قاچاق و ناامنی در پس کرانه های این بندر، سرانجام در سالهای نخست حکومت پهلوی، دیگر اثری از رونق آن در میان بنادر مهم خلیج فارس نبود.

جزیره کیش یکی از جزایر مهم و استراتژیک خلیج فارس است. بررسی پیشینه تاریخی این جزیره نشان میدهد که موقعیت جغرافیایی، شرایط طبیعی و ارتباطی آن در جذب جمعیت و مطرح شدن بعنوان بارانداز و لنگرگاه بی تأثیر نبوده است. جزیره کیش به لحاظ واقع شدن در مسیر تجاری بنادر شمالی همواره مورد توجه حاکمان محلی و منطقه یی بوده است. بعد از اینکه سیراف از رونق افتاد، جزیره کیش توانست جایگاه قابل ملاحظه یی در میان دیگر قلمروهای ساحلی اقیانوس هند بدست آورد. نقش ملوک بنی قیصر، اتابکان فارس و ملوک طیبی را نمیتوان در رونق تجاری و بازرگانی این جزیره نادیده گرفت. نوشتار حاضر به بررسی جایگاه اقتصادی جزیره کیش در خلیج فارس، در فاصله زمانی افول سیراف تا رونق هرمز (قرن پنجم تا هشتم هجری) میپردازد.

این نوشته در ابتدا نگاهی دارد به چگونگی انتقال نام هرموز از شهری بندری در نزدیکی میناب کنونی به جزیره جرون در نخستین سال از قرن هشتم هجری قمری و سپس به توصیف جهانگردان از جزیره هرموز تا سال 909ه.ق/ 1503.م یعنی چهار سال پیش از یورش اشغالگران پرتغالی به خلیج فارس میپردازد. آنگاه چگونگی اشغال بنادر خلیج فارس توسط آلفونسو دو آلبوکرک دریاسالار پرتغالی در 913ه.ق/ 1507.م و واکنشهای مردم بنادر شرح داده میشود و در ادامه به جزییاتی چند از شکست و بیرون رانده شدن پرتغالیها در 1031ه.ق/ 1622.م میپردازد. در پیوست نوشتار نیز شرح کوتاهی از احمد بن ماجد و نقش وی در امکان راهیابی پرتغالیها به خلیج فارس آورده شده است.