برنامه ریزی و آمایش فضا

روش تحقیق در این پژوهش کیفی از نوع توصیفی –تحلیلی و مبتنی بر مطالعات اسنادی و کتابخانه ای بوده است که با قیاس تطبیقی تکمیل گردید.ابتدا مؤلفه های تجربه شده بین المللی در دانش ارزیابی تطبیقی شناسایی شده و سپس مبتنی بر شرایط ایران و چهار کشور مسلمان دیگر مؤلفه های 7 گانه و 4 گانه در ابعاد "محتوایی" و" رویه ای" برای مفاهیم "برنامه ریزی" و "برنامه ریزی فضایی" تدوین شده و قیاس تطبیقی برای وضعیت 5 کشور صورت پذیرفت. بر اساس یافته ها در حوزه نظری (اسنادی- محتوایی) نظام برنامه ریزی کلان اغلب کشورهای موردبررسی مشابه هم و نیز همسو با کشورهای پیشرفته تر صنعتی با شدت و ضعف های مختصری بوده ولیکن در حوزه عمل (رویه-نتیجه) تفاوت های موجود بسیار محسوس بوده اند. این وضعیت در برنامه ریزی فضایی این کشورها ضعیف تر از برنامه ریزی کلان آن ها بوده است. یافته های نهایی نشان دادند که در" نظام برنامه ریزی کلان "، تمام کشورها دارای افق برنامه ریزی مداوم با دوره های مشخص، رویکرد غالب اقتصادی، مشارکت پذیری پایین و شریعت پذیری گفتمانی قوی ولی اجرایی ضعیف بوده اند.در "نظام برنامه ریزی فضایی" ،ایران در مؤلفه های سطوح سلسله مراتبی برنامه ریزی ، رویکرد و مکانیسم برنامه ریزی فضایی،و ساختار سازمانی مشابه 4 کشور دیگر و در مؤلفه سیستم اجرا- کنترل -نظارت عقب تر از 4 کشور هم وزن خود بوده است ، درمجموع مالزی در غالب معیارها و سپس ترکیه پیش تر از ایران، مصر و عربستان بوده اند.

گسیختگی هویت و دلبستگی های مکانی ازجمله پیامدهای سوانح هستند که به نپذیرفتن تغییرات مکانی و ناهنجاری هایی در سلامت اجتماعی- روانی جامعه، به دلیل نیاز به هویت و نادیده گرفته شدن آن در فرآیند بازسازی، منجر می شوند. باتوجه به تأثیرات عمیق سوانح بر منظر عینی و ذهنی ساکنان از هویت مکان، ایجاد فرآیندهایی برای بازیابی در چارچوب تئوری تاب آوری، به عنوان گسترده ترین رویکرد مواجهه، ضروری است. تحقیق حاضر دارای ماهیت اکتشافی با استفاده از روش تحقیق کیو با دو رویکرد کیفی و کمی است. مرحله ی کیفی با ترکیب روش دلفی در سه دور و نظریه ی زمینه ای برای استخراج مفاهیم و مقولات انجام شد. در مرحله کمّی، پرسشنامه ای با سؤالات بسته درقالب گزاره هایی با طیف لیکرت تدوین گردید. اعضای پانل شامل 17 متخصص از اعضای هیئت علمی و محققان در این زمینه است که ابتدا با استفاده از روش نمونه گیری غیرتصادفی هدفمند و در مرحله ی بعدی با نمونه گیری غیرتصادفی شبکه ای انتخاب شدند. درنهایت، روی داده ها تحلیل عامل Q انجام شد »، دربین متخصصان شناسایی شد. به منظور شناسایی وزن هریک از معیارها، از الگوریتم و پنج نحله ی فکری شامل «پیوندهای عاطفی- شناختی مکان- مبنا»، «مکان بازتابی از فرد و جمع»، «فرصت سازی به واسطه ی عناصر و قابلیت های مکانی»، «کالبد، ملجا ارزش و محتوا»، «کارآمدی در مکان برای بازیابی ابعاد تاب آور هویت و دلبستگی مکانی و درنتیجه سازگاری با تغییراتشانون استفاده شد. با همپوشانی یافته های حاصل از این دو روش، فرآیند بازیابی ابعاد تاب آور هویت و دلبستگی مکان پس از تغییرات ناشی از سوانح پیشنهاد شد.

در این مطالعه با بهره گیری از شیوه های استدلال قیاسی و استقرایی، ویژگیهای «رویکرد آمایشی» در محدوده ذهای دارای عناصرِ فعالِ باارزشِ هویتی بررسی می شود. درمواجهه با عناصر هویتی، رویکرد آمایشی، با تکیه بر چهاربعد؛ الگوی تجمع، کارکرد(عاریتی،غیرعاریتی و فاقدکارکرد)، کلی نگری(جایگاه عنصر در هویت بخشی به شهر) و جزئی نگری(توجه به ابعادکالبدی) به دنبال ارتقای وضعیت محدوده و اثرگذاری آن، با هدف هم آوایی و انسجام مجموعه عناصر با یکدیگر است. محدوده میدان شهدا در شهرمشهد بعنوان مجموعه ای باعناصر هویتی متعدد؛ازجمله دبیرستان شریعتی (قدیمی ترین مرکزآموزشی مدرن مشهد)؛ در شرایط فعلی، وضعیت مناسبی از نظر کیفیت زندگی ندارد. بنابراین وجه اثرگذاری آن درقالب مجموعه ای باارزش در ارتقای هویت شهر مشهد کاهش یافته است. این درحالیست که رویکرد طرح جامع مشهد، تاکید بر ارتقای هویت و کاهش تراکم این محدوده است. نتایج این بررسی، بیانگر نقش «کارکرد عناصر یاد شده» در شکل گیری وضعیت نابسامان آن است. به شکل خاص، استفاده از شیوه استدلالیِ استقراء و بهره گیری از مدلهای مسافت استاندارد و تحلیل شبکه از جابجایی470دانش آموز دبیرستان شریعتی، نشان داد که روزانه 3800کیلومتر سفر در شهر در پهنه ای به شعاع 6کیلومتر(بیش از3برابر میزان استاندارد) تولید می شود. این مطالعه روشن ساخت تداومِ «کارکردِ عناصر» از یکسو سبب ارتقای هویت و ازدیگرسو شلوغی محدوده وکاهش کیفیت محیط را موجب شده است. رویکرد آمایشی با تکیه بر ابعاد یادشده، با هدف دستیابی به انسجام، در ارتباط با «کارکرد عناصر»، ملاک را در تعادل قرار می دهد. بگونه ای که در سایه آن خواهد توانست علاوه بر حفظ کارکرد، از طریق مدیریت آن، کاهش تراکم و افزایش کیفیت محیط را به دنبال داشته باشد.

مطالعات و پژوهش های انجام یافته، کم و بیش بر نارسایی های کارکردی مناطق آزاد در کشور ایران اذعان داشته اند. از نگاه این مطالعه، ریشه نارسایی های کارکردی در منطقه آزاد مستتر در الگوهای فضایی فعالیت های اقتصادی آن است. این مقاله در نظر دارد نارسایی های کارکردی- فضایی و منطق شکل گیری آن در حوزه تجارت و بازرگانی منطقه آزاد ارس را با رویکردی انتقادی و با تأکید بر ابعاد و زوایای پنهان آن، مورد کشف و احصاء قرار دهد. گردآوری داده ها بر اساس روش کیفی و با استفاده از تکنیک مصاحبه های انجام یافته است. از روش تحلیل محتوای جهت دار یا هدایت شده برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و از روش گلوله برفی نیز جهت انتخاب نمونه ها استفاده گردید. تعیین میزان حجم نمونه نیز بر اساس روش اشباع نظری صورت گرفت. نتایج مقاله نشان می دهد که کارکرد و فضاهای حوزه تجارت و بازرگانی در منطقه آزاد ارس با نارسایی هایی عمده ای همچون ضعف مدیریتی، اقتصاد ناسالم، عدم برون گرایی و اقتصاد ناپایدار عجین شده است. شکل گیری فضای ناسالم اقتصادی همچون قاچاق کالا، خرید و فروش پروانه و ... در این حوزه تؤام با تغییرات پی درپی مدیریتی و تشدید سیستم بوروکراتیک، همه نشان از استفاده ابزاری از فضاهای این حوزه و ناپایداری اقتصاد منطقه بواسطه عملکردهای فضایی آن دارد. از این منظر و با روند موجود، به جای اینکه منطقه آزاد روزنه ای برای خروج کشور از اقتصاد وابسته و ضعیف باشد، برعکس محلی برای یادگیری و تمرینِ خصیصه های چنین اقتصادی است.

توسعه روستایی را می توان فرآیند بازسازی جامعه روستایی براساس اندیشه و بینش جدید(علم باوری،انسان باوری،محیط باوری-مکان باوری، تعامل باوری، آینده باوری) به منظور ساماندهی یک زندگی شرافتمندانه و حق توسعه یافتگی دانست. دراین چارچوب، آینده سرزمینی مناطق روستایی با توسعه فضایی نیازمند طراحی سناریوهای فضایی است که بتواند در هر پیشامدی، راهگشای حل مسائل گردد .در این فرایند، شناسایی پیشران های کلیدی و آینده های بدیل هرکدام و تحلیل اثرگذاری و اثرپذیری متقاطع آینده های بدیل بر یکدیگر درمناطق روستایی استان های کردستان،کرمانشاه، ایلام، لرستان و همدان از اهداف مورد نظر پژوهش حاضر است. با این توصیف سوال راهبردی این است که متناسب با پیشران های کلیدی و آینده های بدیل هرکدام، سناریوهای توسعه فضایی در مناطق روستایی کدام است؟ برای پاسخ به این سوال، روش شناسی بکار گرفته شده از یک سو، مبتنی بر استفاده از روش دلفی (مبتنی بر نظرات 20خبره موضوعی و موضعی) و بهره گیری از شیوه گردآوری کتابخانه ای به منظور شناسایی پیشران های کلیدی و از دیگر سو به منظور تحلیل اثرات متقاطع پیشران ها و آینده های بدیل آن ها و تدوین سناریوهای توسعه فضایی در مناطق روستایی از نرم افزار سناریو ویزارد استفاده شده است. نتایج پژوهش بیانگر این واقعیت است که تعداد 36 سناریو مشخص شده است؛که در این میان 27 سناریو ضعیف، 6 سناریو ناسازگار و 3 سناریو با سازگاری قوی مشخص گردیده است. در این بین، براساس معیارهای ارزیابی سناریوها(معقولیت و باورپذیری، تمایز، سازگاری درونی، محتوای سودمند، چالش برانگیزی)، سه سناریوی «بهار زاگرس»،«به استقبال بهار» و «خزان سازگار» با سازگاری قوی امکان وقوع بیشتری داشته است.

آمادگی مردم و اجتماعات محلی به منظور مواجهه با چنین حوادثی از اهمیت بالایی برخوردار است. بر اساس این ضرورت؛ تحقیق حاضر سطح آمادگی خانوارهای شهر ورزقان را در برابر بلایای طبیعی مورد بررسی قرار داده است. شهر ورزقان از شهرهای آسیب پذیر در برابر بلایایی همچون زلزله، سیل و کولاک است. بدین منظور، بر اساس مطالعه ادبیات نظری و پیشینه ی پژوهش، مفهوم آمادگی در قالب 4 مؤلفه، 10 شاخص و 43 گویه تعریف شده است. روش تحقیق این پژوهش توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری پژوهش کلیه ی خانوارهای شهر ورزقان هست که با استفاده از فرمول کوکران حجم آن 305 خانوار تعیین شد. شیوه جمع آوری داده ها و اطلاعات تحقیق به صورت کتابخانه ای-اسنادی و میدانی (پرسشنامه) بوده است . یافته های تحقیق نشان می دهد که، آمادگی عملیاتی (0.088) و ذهنی- نگرشی (0.241) وضعیت نامطلوب دارند و آمادگی فیزیکی- کالبدی با بازه اطمینان (0.005)در وضعیت مناسبی قرار دارد. همچنین بر اساس نتایج تحلیل واریانس یک طرفه بین محلات (قدیم، میانی، جدید) ورزقان از نظر آمادگی خانوار در برابر بلایای طبیعی تفاوت معناداری وجود ندارد. ولی نتایج این آزمون برای تفاوت مؤلفه ها در بین خانوارها نشان داد که آمادگی کالبدی- فیزیکی با میانگین 3.100 در مقایسه با آمادگی عملیاتی با میانگین 2.947 دارای معناداری است.

این تحقیق با هدف بررسی ارتباط دمای سطح زمین با پوشش گیاهی و کاربری اراضی دشت گرگان به کمک داده های سنجش از دور انجام شد. در گام نخست، تصویر لندست 8 متعلق به سال 2018، پیش پردازش و آماده گردید و نقشه کاربری/پوشش سرزمین در 8 طبقه تهیه شد. سپس، برای اندازه گیری دمای سطحی از باند حرارتی تصویر و معادلات مربوط استفاده گردید. سرانجام، از شاخص اختلاف گیاهی نرمال شده یا NDVI برای محاسبه گسیل مندی سطحی استفاده و نقشه دمای سطح زمین LST استخراج شد. به منظور خنثی کردن اثر ارتفاع بر LST ، پیکسل های انتخابی از نقاط هم ارتفاع در هر کاربری انتخاب شدند. نتایج نشان داد کاربری بایر به دلیل نداشتن پوشش حفاظتی دارای دمای بیشتری (96/45 درجه سانتی گراد) است، درحالی که کاربری زراعت آبی (با بالاترین میزان سبزینگی) با دمای 03/34 درجه سانتی گراد کم ترین میانگین دمایی را در بین سایر کاربری ها داشت. از آنجاکه کاربری جنگل در ارتفاعات بالاتری قرار دارد، دمای سطحی آن بصورت جداگانه بررسی گردید. مقایسه دمای سطحی پیکسل های مربوط به کاربری جنگل و بخش جنگل تراشی شده نشان داد که میزان LST در بخش جنگل تراشی شده حدود 5 درجه سانتی گراد بیشتر از کاربری جنگل است. در مجموع، مناطقی که پوشش گیاهی متراکم تری مانند جنگل دارند میزان LST به مراتب کمتری از سایر کاربری ها داشتند.