داستان های عامیانه بخش مهمی از ادب عامه ایرانی را شامل می شوند. دقت نظر در این قبیل قصه ها صرف نظر از جنبه ادبی آن، دریچه ای به شناخت جهان پر رمز و راز فرهنگ مردم در گذشته های دوردست می گشاید. قصه «حُسن آرا» تک نسخه ای است از داستانی عامیانه که به احتمال فراوان در عصر صفویه فردی به نام محمد ریاض آن را نوشته است. این نسخه در گنجینه نسخ خطی دانشگاه لایپزیک نگهداری می شود. قصه «حُسن آرا» سرگذشت توانگرزاده ای به نام «حسن آرا» را روایت می کند که با چهار زن پیوند ازدواج می بندد. این چهار زن، نماد جنس زن در چهار دوره پیشاتاریخی و تاریخی ایران بزرگ به شمار می آیند. از این میان، دو زن دارای کارکرد و دلالت اسطوره ای و دو زن دیگر دلالت تاریخی دارند. نوشتار پیش رو می کوشد با تحلیل متن داستان، هم نگاهی به سیمای زنان چهارگانه قصه بیندازد و هم نمادهای اساطیری و تاریخی درپیوسته با خوارزم را به کمک نشانه های درون متنی و برون متنی بازشناساند. هدف کلی ما نشان دادن یکپارچگی فرهنگی ایران و سرزمین های فرارود در گذشته های دوردست است.
این مقاله بر فواید تجربی و نظری حاصل از تلاقی زبان شناسی شناختی و پارمیولوژی تأکید می کند و هدف از نگارش آن بررسی چگونگی به کارگیری مفاهیم و نظریه های زبان شناسی شناختی در تفسیر چگونگی درک و کاربرد ضرب المثل ها در زبان های مختلف (فارسی، انگلیسی، فرانسوی، کرواتی، و عربی) است؛ در حالی که پژوهش های پیش از این، صرفاً به بررسی استعارات مفهومی، مجازها و طرح واره ها در ضرب المثل ها پرداخته اند. پرسش مهم در مواجهه پارمیولوژی با زبان شناسی شناختی این است که آیا باید به دنبال اصول شناختی جهانی برای تفسیر ضرب المثل بود و به مفاهیم ضرب المثل ها در تمامی زبان ها به صورت مفهومی جهانی توجه کرد، یا آن ها را صرفاً در بافت فرهنگی زبانی خاص خود تحلیل کرد و نگرش ها ی زبان - گذر و فرهنگ - گذر را به کناری نهاد. این مقاله تأکید می کند که تلاش برای یافتن ویژگی جهانی یا مفهوم مشترک که مشخصه زبان شناسی شناختی است ضرورتاً به معنای کاستن از دغدغه های ادبیات عامه مربوط به پارمیولوژی نیست. در این مقاله زبان شناسی شناختی به عنوان چارچوبی برای اتخاذ رویکردی منسجم برای تحقیق در خصوص هر دو حوزه، یعنی جنبه های جهانی و نیز جنبه های خاص فرهنگی ضرب المثل ها معرفی می شود که در عین پرداختن به مشترکات جهانی ضرب المثل ها، تنوع را در زبان های مختلف تحلیل می کند و نشان می دهد که چگونه سناریوی ضرب المثل با موقعیت کنونی سخن ارتباط می یابد و مفهوم ضرب المثل درک می شود. بررسی داده ها نشان داد که با وجود تفاوت های موجود در ضرب المثل های زبان های مختلف که وجود تنوع در زبان ها را نشان می دهد می توان از زبان شناسی شناختی و نظریه های آن که مبتنی بر تجربیات حسی در زندگی انسانی است، برای تفسیر نحوه درک و کاربرد ضرب المثل ها در زبان های مختلف بهره برد و زبان شناسی شناختی که در پی تحلیل جهانی های زبانی است، به خوبی می تواند با ابزارهای مختلف خود؛ از جمله نظریه ادغام مفهومی، استعاره، مجاز و طرح واره های تصویری، ضرب المثل ها را که جزو فرهنگی ترین ساخت های زبانی است، تحلیل و نیز تنوع را در زبان ها توجیه کند.
یکی از جلوه های فرهنگ مردم هر سرزمین، آداب و رسوم رایج در میان آن هاست. در کشور ما نیز از دیرباز و به مناسبت های گوناگون، آیین های مختلفی اجرا می شده است. این آیین ها با وجود تنوع فراوان، وجوه اشتراک بسیاری دارند که بررسی این اشتراکات ما را به شناخت بهتر و عمیق تر آن ها رهنمون می سازد. یکی از این نقاط مشترک که در بسیاری از آیین های فولکلوریک که جنبه نمایشی دارند دیده می شود، تهدید و تضمین است؛ به این شکل که با بروز مشکلی خاص، شخص (یا حیوان، درخت، شیء) به طور نمایشی تهدید می شود و کتک می خورد و فرد دیگری ضمانت او را می کند و قول می دهد که مشکل برطرف شود. آیین هایی که این شیوه در آن ها استفاده می شود معمولاً با هدف باران خواهی، آفتاب خواهی، بخت گشایی، بارور شدن درخت، باروری حیوانات، به هدف زدن تفنگ و... اجرا می شوند. هدف از این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده معرفی تهدید و تضمین نمایشی به عنوان یکی از خویشکاری های مهم در برخی رسوم عامیانه است.
محمدبقای وارس بخاری یکی از داستان پردازان ناشناخته، اما متبحر سده دهم هجری در آسیای میانه است که تا به امروز از او یک طومار نقالی ناشناخته موسوم به بحرالتواریخ و «حماسه مسیب نامه » به دست آمده است. طومار بحر التواریخ به دلیل قدمت و جامعیت داستانی آن نکاتی بسیار و نویافته داشت که مأخذ برخی از آن ها شاهنامه و دیگر امهات متون شناخته شده نیست. پژوهش حاضر با هدف معرفیِ نکته ای نویافته از طومار بحر التواریخ در دو بخش، ضمن معرفیِ وارس بخاری و آثارش، برای نخستین بار یادکردی از چهار روایت مستقل خروج نامه رستم ، فرامرزنامه ، شبرنگ نامه و بیجن نامه ، با عنوان «چهار گنج» به دست داده و سپس نکات نویافته گزارشِ هر پاره از این طومار، در مقایسه با متن منتشره فرامرزنامه ، شبرنگ نامه و بیژن نامه ارائه شده است. بر اساس توجیه افسانه گون وارس بخاری، فردوسی بنا بر درخواست خلیفه بغداد، چهار گنج را با عنوان دفتر بغدادی سروده و به شاهنامه ضمیمه کرده است.
اسکندرنامه نقالی یکی از معروف ترین آثار در گستره ادبیات عامیانه است که با بهره گیری از اساطیر، وقایع تاریخی و باورهای روزگار خود، داستان اسکندر را بازآفرینی کرده است. بخش پایانی این اثر، رفتن امیر کبیر برای تصرف خورشید، خوانشی متفاوت را از بن مایه جاودانگی در بیانی نمادین ارائه می دهد. ژرف ساخت این بخش همانندی های بسیاری با روایت تاریخی حمله اسکندر به ایران دارد. این پژوهش تلاش کرده است تا با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی، ضمن واکاوی و تحلیل رمزها و اشارات موجود در این بخش، با تبیین ارتباط نمادها با روایت تاریخی حمله اسکندر به ایران و با بهره گیری از رویکرد روان شناسی تحلیلی یونگ چگونگی باور جمعی ایرانی درباره اسکندر را بررسی کند.
داستان های عامیانه بازتاب هویت فرهنگی هر ملت هستند که ایدئولوژی حاکم و پس زمینه های ذهنی آن جامعه را منعکس می کنند. مطالعه حاضر با استفاده از دیدگاه نشانه معناشناسی گفتمانی به لایه های زیرساختی نظام روایی در داستان عامیانه «کره اسب سیاه» نفوذ کرده و عوامل گفتمانی کنش و شوش را در شش مرحله در فرایند معناسازی تحلیل کرده است. شوش و کنش متقابل بین شاهزاده و کره اسب و تعامل بین این دو نظام حسی ادراکی و هوشمند، مهم ترین عامل شکل گیری و ایجاد تغییر از وضعیتی به وضعیت دیگر و حالت های پس از تغییر در این داستان هستند. در این نظام روایی گاهی احساس و ادراک با تأثیر بر عوامل معنایی، معنا را به وجود می آورد و گاهی نیز کنش، شوش زا می شود. همچنین، در این پژوهش مراحل ارتقای توانش های مادی و معنوی اسب به عنوان موجودی غریزی و مادی به موجودی اسطوره ای و کنشگری آسمانی و به عبارتی سازوکار استعلایافتگی کره اسب تبیین می شود.
از اسکندرنامه منوچهرخان حکیم، ملقب به اسکندرنامه نقالی ، به منزله متنی ساده در ادبیات عامیانه یاد می شود که در برابر متون منشیانه عصر صفوی قرار دارد؛ اما کوشش های مؤلف برای آفرینش اثری فاخر و حماسی در تمام متن دیده می شود. مقاله حاضر در پی آن است تا بررسی کند که مؤلف از چه شگردهای سبکی در این زمینه بهره برده و تا چه اندازه در دستیابی به هدف خود موفق بوده است. همچنین، کدام یک از دو سوی فاخرنویسی و عامیانه نویسی بسامد بیشتری دارد؟ بر این اساس، مؤلفه های سبکی سطح لغوی در تمام متن کلیات هفت جلدی اسکندرنامه نقالی بررسی و مقوله های عامیانه نویسی و فاخرنویسی در آن ها شناسایی شده است . گرایش های لغوی مؤلف برای فاخرنویسی به دو حوزه کهن گرایی و عناصر ادبی رایج در همه دوره های سبکی تقسیم می شود و ساخت های گوناگون صفت و موصوف، واژه های کهن، حروف ندا و «را»، ساخت های گوناگون فعل، عربی گویی، القاب و عناوین طولانی، لغات و اصطلاحات فاخر، آن را به متون فنی و متکلف نزدیک کرده است. در حوزه عامیانه نویسی نیز، مواردی مانند لغات عامیانه، نام سازی های جعلی، املای نادرست، ناسزاگویی، متن را در حوزه ادبیات عامیانه قرار داده است . تلفیق شکوهمندنویسی با عامیانه نویسی، سبکی دوگانه و مشوش ساخته است؛ از سویی ادبی و از سوی دیگر عامیانه است که متن تحت تأثیر ناهنجاری ها و قیاس های متعدد، گاه از فصاحت و روانی دور می شودو درنتیجه، به متنی هزل گونه تبدیل شده است.
کارآواها اشعار، جملات و صداهای آهنگینی هستند که هنگام انجام فعالیت هایی همچون قالی بافی خوانده می شوند و در زمره فولکلور و ادبیات شفاهی قرار می گیرند. در منطقه چالشتر این آواها با اهدافی همچون تشویق به انجام کار بیشتر، ایجاد محیطی فرح بخش در کار، توصیف آلام، دلتنگی ها، آرزوهای بافندگان و لالایی های مادران برای فرزندان خوانده می شوند. این آواها را در منطقه چالشتر که با تحولات دنیای معاصر در حال کم رنگ شدن هستند می توان در زمره ادبیات منظوم زنان قرار داد که بازتاب رنج ها، شادی ها و باورهایشان است. بدین علت این مقاله به شیوه تحلیل کیفی و روش توصیفی تحلیلی درصدد پاسخ به این مسئله است که آواهای قالی بافی زنان بافنده چالشتر دارای چه موضوعاتی است. هدف از مقاله حاضر، طبقه بندی موضوعی آواهای قالی بافی زنان بافنده چالشتری است که محقق با استقرار در این منطقه، بافندگان مسن را که تجربه بیشتری در قالی بافی دارند شناسایی کرده است و به شیوه مردم نگاری و گفت وگوهای حضوری اشعار و ترانه های جمع آوری شده را در دسته بندی های قراردادی همچون: الف) آواهایی با منشأ مسائل روزمره و محیط پیرامون و ب) اشعاری با ریشه های مذهبی با زیرمجموعه هایشان معرفی کرده است. این اشعار علاوه بر کارکردهای آشکار خود دارای کارکردهای پنهانی همچون: بازتاب ریشه های مذهبی، معیشتی، بیان آرزوهای دست نیافته، تخلیه روحی بافندگان و امثال آن است. یافته ها نشان می دهد که بیشترین آواهای قالی بافی متعلق به لالایی ها و ترانه هایی با منشأ مذهبی است.
استان بوشهر را بی تردید از استان های تاریخی کشور می توان به شمار آورد. این استان از نظر فرهنگ عامیانه، یکی از غنی ترین گنجینه های ایران زمین است. این گنجینه عظیم، به ویژه در موسیقی آیینی، نوحه خوانی و مرثیه سرایی، بیشتر نمود دارد. با توجه به خرده فرهنگ های سنتی و شرایط خاص جغرافیایی موجود در این استان، مرثیه های عامیانه در آن جایگاهی مهم دارد. در این پژوهش بنا بر این است تا به شیوه ای تحلیلی، گونه شناسی مرثیه ها در این استان، بررسی شود. شیوه این پژوهش کتابخانه ای است؛ اما در برخی از مورد ها از شیوه میدانی نیز استفاده شده است. هدف اساسی این نوشتار، شناخت مرثیه های عامیانه در زمینه های خاص؛ از جمله سنج و دمام، ذکرخوانی، عَلَم، کتاب خوانی، پیش خوانی، پامنبری، سینه زنی دوره ای، لایی لایی گهواره علی اصغر (ع) ، سرود حجله گاه قاسم (ع) ، چاووش، روضه خوانی، شبیه خوانی ذوالجناح، صبحدم، شبیه خوانی شام غریبان و دیگر مرثیه های به کار گرفته شده در آیین های عزاداری استان بوشهر است. یافته های این نوشتار، علاوه بر گونه شناسی مرثیه های استان بوشهر، نشان دهنده تأثیر این مرثیه ها از نظر زبان، بیان، اندیشه، موسیقی و قالب، بر ادبیات آیینی این استان است.
سنت داستان گویی تاریخی بسیار طولانی دارد و به عنوان گونه ای مهم از ادبیات شفاهی، در شناخت فرهنگ و ادبیات بسیار باارزش است. با وجود این، محققان به سنت دِسان خوانی در میان قوم ترکمن خلاف سنت های مشابه، بسیار کم توجه کرده اند. دِسان خوانی به اجرای داستان های عامیانه ای گفته می شود که ترکیبی از بخش های منثور و منظوم هستند و خُنیاگر (دِسان باغشی) به ترتیب آن ها را تعریف و به آوازی که با ساز همراهی می شود، اجرا می کند. این سنت شعری - موسیقاییِ شفاهی، ما را با صورتی از ادبیات شفاهی و تطور و تحول آن و شگرد های روایی که در آن به کار رفته است، آشنا می کند. جدای از اهمیت و نقش مهم این سنت در فرهنگ ترکمنی، داستان ها در سنت دِسان خوانی در عین داشتن خصوصیات ترکمنی، تشابهاتی با فرهنگ های اقوام تُرک آسیای میانه و نیز فرهنگ های ایرانی دارند که بر هویت التقاطیِ این فرهنگ و نقش مهم ارتباطی آن دلالت دارند. نویسنده در این مقاله سعی دارد با مطالعه این سنت با تمرکز بر معرفی، طبقه بندی و مطالعه داستان ها، مجریان (دِسان باغشی ها) و تمهیدات اجرایی، سنت دِسان خوانی را در میان ترکمن ها بررسی کند.
