فرهنگ و ادبیات عامه

میان دو سرزمین ایران و هند، شباهت های فرهنگی، اعتقادی و ادبی بسیاری دیده می شود. یکی از موارد مشابهت در ادبیات این دو سرزمین، همانندی میان قصه مشهور ایرانی «فایز و پری» و اسطوره هندی «ازدواج گنگا و شاه شانتن» است که تاکنون کسی بدان نپرداخته است. در این مقاله، به کمک نظریه «اسطوره شناسی ساختارگرا»ی لوی استروس به بررسی ساختاری این قصه و اسطوره می پردازیم. بررسی ساختاری این روایات، توجه به نمادها و نشانه های موجود در آن ها و کارکردهای شخصیت ها، شباهت ساختاری بسیاری از این روایات به یکدیگر را آشکار می کند. چنین می نماید که اسطوره هندی یادشده، صورت کهن تر قصه «فایز و پری» است. همچنین نتیجه پژوهش حاضر نشان می دهد این روایت ها در ژرف ساخت خود بیانگر تقابل های دوگانه «باروری/ بارخواهی(ناباروری)» و «آسمان/ زمین» هستند.

این مقاله در صدد پاسخ دادن به این پرسش هاست که تجربه کوچ چه تأثیری بر شعر بختیاری داشته است و اینکه این اشعار چگونه دنیای درون و بیرون یک ایلیاتی کوچنده را تعبیر و تفسیر می کند. در این جستار تلاش شده است تا آن بخش از وجوه صوری و محتوایی شعر بختیاری که از تجربه بزرگ و محوری کوچ شکل گرفته است تحلیل و بررسی شود و وجوه فلسفی و زیبایی شناختی این تجربه از خلال ابیات و سروده های عامیانه بازنمایی و تبیین گردد. مبنای نظری این پژوهش بر اساس کتاب هنر به مثابه تجربه نوشته جان دیویی شکل گرفته است که در آن از دو گونه تجربه نام می برد: «تجربه منقطع» و «تجربه کامل». در این نوشتار، به این مسیله پرداخته شده است که تجربه کوچ تجربه ای است که هر سال در فرمی نظام مند و آیینی تکرار می شود و تجربه ای کامل را شکل می دهد. حاصل آنکه این تحقیق نشان می دهد که تجربه کوچ به عنوان یک تجربه محوری و بزرگ، چگونه ذهن و عین انسان کوچنده را به شدت تحت تأثیر قرار می دهد؛ به طوری که شعر عامیانه بختیاری، هم از حیث فرم و هم از نظر محتوا، تحت تأثیر تجربه کوچ شکل گرفته و بدین ترتیب دنیای ذهنی و نظام معرفتی و زیبایی شناختی انسان کوچنده را در فرمی کلی تر به شیوه زندگی او پیوند داده است.

رنگ ها علاوه بر مفهوم و معنای ظاهری خود، بیانگر احساسات، عواطف، اندیشه ها و شخصیت آدمی اند؛ به همین سبب رنگ در معنای عام و امروزی و کارکردهای آن در کنار عناصر ذاتی اش، شناخت بهتری را از عواطف و اندیشه های لایه های فکری قصه ها نشان می دهد. نگارندگان این جستار بر آنند تا با کاربست شیو ه توصیفی تحلیلی، مجموعه چهارجلدی قصه های ایرانی ، گردآورده انجوی شیرازی را بکاوند و رنگ های به کار رفته در این قصه ها را با توجه به عناصر ذاتی و کارکردهایشان طبقه بندی کنند. یافته ها نشان می دهند که رنگ ها کارکردهای مختلفی در بافت روایی قصه ها دارند. این کارکردها را می توان به ترتیب به چند طبقه تقسیم کرد: بیان باورهای ارزشی و طبقاتی، رنگ ها با کارکرد تعابیر و باورهای عامه، باورهای نمادین، رنگ ها در خدمت بیان جزییات، بیان آرزوهای مردم عامه و باورهای اساطیری. با توجه به این کارکردها، رنگ ها از دو دسته خارج نیستند؛ رنگ هایی نظیر سیاه، سفید، سبز، زرد و سبز برای مقاصدی چون تعابیر عامه، باورهای نمادین و ارزشی، رنگ در خدمت جزییات توصیف می آیند و گاهی همین رنگ ها یا رنگ هایی دیگر، کارکردهایی اختصاصی به خود می گیرند. صفات زرین و طلایی از رنگ زرد به طبقات مرفه جامعه اختصاص می یابند و یا آرزوها و امیال طبقات فرودست در ترکیباتی با صفت رنگانگ توصیف می شوند.

یکی از شاخصه های سبک زیست جوامع، زندگی شبانه است که نوع نگاه مردم به شب و چگونگی بهره مندی آنان از این بازه زمانی را نشان می دهد. اگرچه مفهوم زیست شبانه به لحاظ مبانی نظری، پس از انقلاب صنعتی و به واسطه رشد اقتصاد و به منظور استفاده بهینه از زمان شکل گرفت، بدیهی است پیش از آن بیشتر ملت ها متناسب با فرهنگ و ارزش های حاکم بر جامعه خود، حیات و سرزندگی شبانه را تجربه کرده اند. در جامعه سنتی ایران، سنت دیرینه شب نشینی، اصلی ترین کانونی است که با واکاوی آن می توان به کیفیت زندگی اجتماعی شبانه ایرانیان دست یافت. به جز آن بسیاری از جلوه های سرزندگی اجتماعی شبانه در ایران مرهون آیین هایی است که در بستر شب انجام می گیرند . این جستار کوشیده است ضمن مطالعه اسنادی و بررسی پیشینه پیدایش شهرهای 24 ساعته، گونه های مختلف سنت شب نشینی در ایران را به عنوان مهم ترین جلوه فعالیت های فراغتی و اجتماعی شبانه ایرانیان بررسی کند و به این پرسش پاسخ گوید که: آیا زندگی شبانه ایرانی ها صرفاً درونی است یا می توان جلوه هایی از حیات اجتماعی شبانه در بیرون از خانه را در آن ان یافت. نتایج این پژوهش نشان می دهد به جز شب نشینی های رایج که در کانون خانواده شکل می گرفته بیشتر اجتماعات شبانه، وابسته به آیین و مناسبت بوده است و حضور مردم در بیرون از خانه برای تفریح، اقتصاد و اجتماع در شبانگاه به صورت غیرآیینی کمتر مجال بروز یافته است.

قصه ها میراث معنوی عامه مردم در حوزه های ادبی، فکری و فرهنگی اند که کارکردی توانمند و خلاق دارند. قصه ها را می توان نخستین و ارزشمندترین آفرینش های ذهنی و زبانی شمرد که در ژرفای خود، آموزه هایی برجسته اند. قصه پردازن با روایت حوادث، دغدغه ها و آرزوهای بشری قصه هایی خلق کرده اند که ساختار هنری و معنای چند بعدی آن ها کارکردی همه زمانی دارد. اقلیم یزد از این حیث جایگاه ویژه ای دارد. از سوی دیگر، اغلب پژوهش ها با رویکرد نظریه ساختارشناسی و معناشناسی قصه ها مبتنی بر تقابل های دوگانه است و چنین رویکردهایی به فروکاهی معنا از قصه ها منجر شده است. هدف از این پژوهش، نگرش شالوده شکنانه سازه رویارویی در قصه های عامیانه یزدی است که با شیوه توصیفی و اسنادی و البته مبتنی بر تجزیه و تحلیل صورت می گیرد. در چنین بازخوانی است که مشخص می شود تقابل های دوگانه در قصه های عامیانه، امکان وارونه سازی معنایی دارند و علاوه بر آن، از طریق واسازی، تکثیر معناهای دیگری متناسب با ذهن مخاطب و زمان خوانش میسر می شود.

در گذشته نه چندان دور در ایران بزرگ مشاغلی وجود داشته که در حال حاضر آن مشاغل یا از بین رفته اند و یا به نوعی تغییر شکل داده اند. از آن جا که معرفی مشاغل از یاد رفته می تواند ما را در شناخت بهتر فرهنگ آن روزگار ایران کمک کند، در مقاله حاضر به معرفی اجمالی تعدادی از اصناف قدیمی پرداخته ایم که از شعر شهری سیدای نسفی، شاعر فارسی زبان تاجیکستان در قرن یازدهم هجری، به دست آمده است. گفتنی است این مشاغل از میان بیش از دویست شغل معرفی شده در شعر «سیدای نسفی» انتخاب شده که در روزگار صفویه رواج داشته است. نتایج حاصل نشان می دهد این شاعر فارسی زبان با معرفی مشاغلی که در شعر شهری خود نامشان را برده است در صدد حمایت از عامه مردم و محرومان جامعه روزگار خود برآمده و رفتارش نوعی انتقاد از حکومت و مسایل اجتماعی بوده است.

در مقاله حاضر مأخذ یک قصه و یک تمثیل مثنوی معنوی در ادب عامه نشان داده شده است. نخست حکایت عاشقی که شب در میعادگاه به خواب رفت و معشوق که او را خفته یافت، گردکانی چند در جیب او نهاد از دفتر ششم. شارحان مثنوی برای این قصه مآخذی در ادب رسمی نشان داده اند؛ اما مأخذ آن در ادب عامه برای اولین بار در این مقاله و در حکایت عشق فرخ جواهری و فرخنده بانو، دختر پادشاه دیلمان، نشان داده شده است. تمثیل مورد بررسی در این تحقیق، بانگ کردن سگ بچگان در شکم سگ حامله از دفتر پنجم است که برای آن هیچ مأخذی در ادب رسمی و ادب عامه نشان داده نشده و در این مقاله برای نخستین بار مأخذ آن در بخشی از افسانه عاشق شدن پسر پادشاه مشرق به دختر پادشاه مغرب که روایت مفصلی از حکایت مشهور شرط بندی سیمرغ با سلیمان است نشان داده شده است. علاوه بر ذکر مأخذ قصه و تمثیل یادشده، تغییر و تبدیلاتی که مولانا به شیوه معهود خود در روایات عامیانه و رسمی این قصه و تمثیل انجام داده نیز بحث و بررسی شده است.

امیرارسلان از مهم ترین و معروف ترین قصه های عامیانه فارسی و یکی از نخستین آثاری است که نشانه های تحول را از قصه به رمان در نثر فارسی نشان می دهد. با وجود اینکه امیراراسلان متنی متأخر محسوب می شود و پژوهش های ارزشمندی نیز در این باب انجام شده است؛ اما هنوز بحث درباره نام نقال و سال پیدایش آن لازم می نماید. از سوی دیگر بسیاری از محققان ترجمه و انتشار نخستین رمان ها به فارسی را چند سالی قبل از پیدایش امیرارسلان و درنتیجه ظهور این نشانه های تحول را بیشتر تحت تأثیر رمان دانسته اند. نوشته حاضر شامل دو بخش است: در بخش نخست به نقال و زمان پیدایش این قصه می پردازیم و سعی می کنیم تا وجوه تاریک این انتساب را روشن کنیم و به دقت سال پیدایش اثر بیفزاییم. پس از روشن شدن این ابهامات به فضای فرهنگی پیدایش امیرارسلان با تکیه بر صنعت چاپ می پردازیم و می کوشیم با معرفی نمایشنامه ها و رمان های ترجمه شده، در کنار سفرنامه های نوشته شده به فارسی، احتمال آشنایی نقال این قصه را با این ژانرها بررسی کنیم. مسیری که اگر به درستی طی شود، تصویری منسجم و دقیق تر از نقال و فضای فرهنگی پیدایش این قصه به دست می دهد.

ترانه های تخت حوضی بخشی از ادبیات عامیانه است که معمولاً همراه با موسیقی سنتی و هنگام اجرای نمایش های شاد خوانده می شود. این دل سروده ها با هویت اجتماعی و فرهنگی ما درآمیخته است و سادگی و بی پیرایگی آن ها با زبان طبقه عامه جامعه تناسب دارد. در این پژوهش ویژگی های سبکی ترانه های تخت حوضی در لایه های آوایی، واژگانی، نحوی و بلاغی با شیوه توصیفی تحلیلی بررسی می شود. هدف از پژوهش، شناساندن بهتر این ترانه ها و ارزش نهادن به اصالت زبان، بی پیرایگی و مردمی بودن آن هاست؛ زیرا نوگرایی های جدید، موجود یت شان را به خطر انداخته است. بر اساس نتایج این پژوهش، وجه غالب در اشعار تخت حوضی، عاطفی است که نشان می دهد اساساً ترانه ها بسیار احساسی و هیجانی سروده شده ا ند و نخستین هدف گویندگان آن ها شادی آفرینی بوده است. کاربرد واژه های حسی، عامیانه و گاه، زننده و فراهنجاری های زبانی، مشخصه بارز سروده های تخت حوضی است که با هدف طنزآفرینی، نشاط آوری و تسریع در ارتباط با مخاطب به آن توجه شده است. همچنین در این سروده ها از عناصر بلاغی اندکی که بیشتر خاستگاه اجتماعی دارند، بهره گرفته شده است و به دلیل پیوند با لایه های بیرونی زبان، طبیعی و شفاف اند.

ضرب المثل ها گنجینه ا ی هستند که هم در بازنمایی هویت دینی و هم در نهادینه کردن هویت آن، نقش مهمی بر عهده دارند. بنابراین، برای شناخت رویکردهای دینی در فرهنگ مردم، واکاوی آن ها امری ضروری است. در جستار حاضر، مؤلفه های شناختی هویت دینی در ضرب المثل های بختیاری با روش تحلیل محتوا بررسی شده است تا نشان داده شود که چه شناختی و دریافتی از این مؤلفه ها در ضرب المثل ها بازتاب یافته است و کارکرد این نوع شناخت چیست. مسایل مربوط به خداشناسی، معاداندیشی، نبوت و امامت، احکام عملی دین، قرآن ، مکان های مذهبی و شخصیت های قرآنی به عنوان مؤلفه های شناختی هویت دینی در ضرب المثل های بختیاری بازتاب یافته اند که در این بین، بیشترین فراوانی مربوط به خداشناسی است. هویت دینی در این ضرب المثل ها، هم کارکردی روان شناختی دارد و هم کارکردی جامعه شناختی. افراد با توکل و امید به خداوند و توسل به پیامبر (ص) و امامان (ع) در زندگی خود روحیه امید دمیده و با یادآوری جهان آخرت و صفات جلالی خداوند، کژروی های اخلاقی و اجتماعی را اصلاح کرده اند.