مطالعات اخلاق کاربردی (اخلاق سابق)

تبلیغ دینی، به معنای دعوت عالمانه، خالصانه و روشمند مردم به سوی خداوند و پیام های او و قراردادن مردم در مدار تقرّب به حق تعالی، بهترین عمل از نگاه قرآن است. مبلّغان دینی باید در ویژگی های اعتقادی، اخلاقی و رفتاری، پیامبرگونه باشند تا در دریافت و ابلاغ پیام خدا همچون پیامبران موفق باشند. اگر مبلّغان دینی در ویژگی های اعتقادی و اخلاقی دچار آسیب و کاستی باشند، نمی توانند در کار خود توفیقی حاصل کنند و آسیب ها و کاستی های مخاطبان خود را برطرف نمایند. مقصود از مسائل اخلاقی مبلغان کاستی ها و رذایل اخلاقی است که یک مبلغ دینی با آنها مواجه است و با وجود آن نمی تواند به وظیفه ی حرفه ای خود عمل کند. مسائل اخلاقی مبلّغان دینی بر اثر عوامل گوناگونی پدید می آیند؛ پاره ای از مسائل اخلاقی مبلّغان مستقر، مانند رعایت نکردن امانت در تبلیغ دین، سیاست زدگی و علم زدگی، ناشی از ضعف دانش دینی است، پاره ای دیگر، مانند ناتوانی در تأثیرگذاری و تحول آفرینی، برخاسته از ناآراستگی عملی به فضائل دینی و محتوای دین است، دسته ای از مسائل، مانند نداشتن خلوص نیّت و عوام زدگی، شهامت نداشتن در ارائه پیام الهی و ترس ازدست دادن موقعیت، در مشکلات مالی ریشه دارد و دسته ای دیگر، مانند جدّیت نداشتن در ابلاغ پیام دین، رفتارهای تصنّعی، نداشتن مهارت های لازم تبلیغی و فقدان مهارت مخاطب شناسی، ناشی از فقدان علاقه ذاتی به تبلیغ دینی است.

اخلاق یکی از عناصر مؤثر در فعالیت های اجتماعی است و در موفقیت تبلیغ دینی هم نقش اساسی دارد. موضوع این پژوهش «اخلاق تبلیغ دین» و محور اصلی آن «آسیب های اخلاقی موجود در عرصه تبلیغ دین» است. این تحقیق با استفاده از دو روش کتابخانه ای و میدانی کوشیده به این پرسش اساسی پاسخ دهد که آسیب های اخلاقی موجود در عرصه تبلیغ دین کدام اند، بر چند گونه اند و علل و زمینه های پیدایش آن ها چیست. اهم یافته های پژوهش عبارتند از: اوّلاً، آسیب های اخلاقی موجود در عرصه تبلیغ دین به دو گونه اصلیِ فردی و سازمانی تقسیم می شوند؛ ثانیاً، ضعف اعتقادات دینی خود مبلّغان، کم برخورداری از انگیزه های عالی و ورود به عرصه تبلیغ قبل از کسب آمادگی های لازم، از مهم ترین علل و زمینه های بروز آسیب های اخلاقی فردی در عرصه تبلیغ دین هستند و ثالثاً، مهم ترین علل و زمینه های بروز آسیب های اخلاقی سازمانی عبارتند از: نبودن تشکیلات مدیریتی قوی و کارآمد در رأس سازمان های تبلیغی دینی، فقدان منشورهای اخلاقی سازمانی، برخورد سطحی و شعاری با اخلاق سازمانی و بی توجهی به آموزش و ترویج اخلاق در سازمان و نهادینه نشدن اخلاق در فرهنگ سازمانی.

تبلیغ دین و هدایت مردم به ارزش های الهی، از اصول رسالت و سنّت پیامبران و جوهره ادیان توحیدی و از شاخصه های مهم دینداری پیروان انبیا به شمار می آید. برای بهسازی انجام این وظیفه الهی شایسته است تبلیغ در حوزه های مختلفی همچون «محتوای تبلیغ»، «مخاطب شناسی» و «بایسته های مبلّغ» بررسی شودکه البته در هر حوزه اقتضائات ویژه خود را می طلبد. در این پژوهش ابعاد اخلاقی مبلّغ در بهسازی تبلیغ بررسی می شود. در شرایع آسمانی، تبلیغ دین برپایه دین فهمى و دین دارى مبلّغ و آراستگی او به فضائل اخلاقی بنا شده است؛ ازاین رو، شناخت بایسته های مبلّغ و بهره گیری از فضائل اخلاقی براساس آیات قرآن و منابع دینی، برای بهبود ظرفیت های عرصه تبلیغ و ارتقای ابعاد اخلاقی، از ضررت های امر تبلیغ به شمار می رود. اگر سخن گوینده براساس باور قلبی باشد و از عمق جانش برخیزد، تأثیر دعوت او به ارزش های الهی دوچندان می گردد.  این پژوهش می کوشد آن دسته از فضائل اخلاقی را که پیامبران و اولیای الهی در راستای وظیفه تبلیغی خویش به آن آراسته بودند و نقش بسزایی در موفقیت تبلیغی آنان داشت، بررسی کند و بدین وسیله بر کارآمدی روش های تبلیغی بیفزاید.

پرورش استعدادهای آدمی تا اندازه زیادی درگرو دستیابی به فضایل عالی اخلاقی است. این امر درباره قشر دانش آموز اهمیتی دوچندان دارد. بی تردید، دانش آموزانی که به تعهدات اخلاقی پایبند باشند، در آینده ضامن امنیت جامعه خواهند بود. طلاب حوزه های علمیه براساس رسالت خود، در کنار تحصیل متون دینی و تهذیب اخلاق، وظیفه دارند از راه تبلیغ این قشر باارزش را با معارف دینی و روش های تربیت نفس آشنا کنند. در این نوشتار برآنیم، با روش توصیفی تحلیلی، اصول اخلاقی تبلیغ کارآمد را برای جلب دانش آموزان بازگو و عوامل آسیب زای آن را بیان کنیم. نتایج پژوهش بیانگر آن است که مبلّغ در امور دانش آموزی باید اصول مهمی همچون خوش خُلقی و خیرخواهی، تناسب، توان برقراری ارتباط، خوب گوش دادن و ارتقای سطح علم و تجربه را رعایت کند و از موانع و عوامل آسیب زای مربوط به خود، محیط و سازمان های وابسته آگاهی یابد.

این پژوهش با اهدافی چون ارتقای سطح کیفی تبلیغ، آشنایی مبلّغ با دشواری های اخلاقی تبلیغ دین و راه های برون رفت از آن انجام شده است. بعضی از مهم ترین این دشواری ها، تبلیغ برای جنس مخالف، تبلیغ در مناطق سُنَی نشین و تبلیغ در مناطقی با تکثر فرهنگی مثل سربازخانه هاست. سؤال اصلی پژوهش این است که دشواری های اخلاقی تبلیغ دین و راه های برون رفت از آن کدام اند. در پاسخ به این سؤال این نتیجه به دست آمد که با رعایت اصول و ارزش های اخلاقی و دینی ازجمله عفت، عدالت، احسان، مخاطب شناسی، حفظ وحدت میان مذاهب اسلامی، پرهیز از فرقه گرایی و حزب گرایی، تکیه بر اصول مشترک و مردمی بودن، می توان مشکلات اخلاقی تبلیغ را از سر راه برداشت. روش تحقیق در این پژوهش ازحیث گردآوری مطالب، کتابخانه ای و ازحیث تجزیه وتحلیل اطلاعات، توصیفی تحلیلی است. همچنین، این تحقیق ازنظر اهداف آن، یک تحقیق کاربردی محسوب می شود.

خداوند در آیه 46 سوره احزاب، یکی از پنج هدف رسالت پیامبر اکرم9را «دعوت به خداوند به اِذن وی» می شمرد. مفسّران در بیان معنای «اِذن» در این آیه سخنان گونا گونی گفته اند. بسیاری (مانند طبری) اِذن را به معنای «فرمان» دانسته اند. برخی (مانند زمخشری) آن را «آسان نمودن» معنا کرده اند و دیگران اِذن را «بعثت» دانسته اند. با توجه به دیگر آیات قرآن کریم و اوصاف پیامبر اکرم9در نهج البلاغه، معلوم می شود که دعوت پیامبر اکرم 9به سوی خداوند، از دو صفت «حق» و «صدق» برخوردار بوده است. با تحلیل این دو ویژگی آشکار می شود که دعوت مأذون آن است که در هر چهار رکن خویش حق باشد، برپایه دلیل شکل بگیرد (صدق اثباتی)، با واقع مطابقت داشته باشد (صدق فعلی) و داعی نیز بدان باور و التزام داشته باشد (صدق فاعلی). پس هر دعوتی که هر سه گونه صدق را داشته باشد، از سوی خداوند «دعوت مأذون» است. بنابراین، قید اِذن در دعوت به خدا، موجب احتراز از آسیب های تبلیغ دینی همچون بدعت ، به کاربردن ابزارهای نامناسب، سخن گفتن بی دلیل، دروغ پردازی و دعوت دیگران و واگذاردن خویشتن می شود.