فنون ادبی

فنون ادبی

فنون ادبی سال هشتم بهار 1395 شماره 1 (پیاپی 14) (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

نوآوری و قالب شکنی در شعر شیخ سعدالدین احمد انصاری(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: نوآوری ساختارشکنی شیخ سعدالدین مستزاد ترکیب و ترکیب ترجیع بند

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۷۷۱ تعداد دانلود : ۶۶۲
در این مقاله، بیشتر قالب های شعر کهن فارسی، به گونه ترکیبِ دو یا چند قالب در یک شعر، کاویده شده و محور پژوهش، ساختارشکنی ها و قالب شکنی های شیخ سعدالدین انصاریِ کابلی، در حوزه ادب فارسی پرداخته شده است. از میان شاعران کلاسیک ادب فارسی، شیخ سعدالدین، بیشتر به نوآوری و ساختارشکنی در حوزه شعرِ کهن فارسی دست زده است؛ هنجارشکنی های او در قالب شعر فارسی بی سابقه است و در بخش های مختلف جلوه می کند. شیخ سعدالدین یکی از شاعران چیره دستی است که کاخ بلند قالب های شعرِ کهن فارسی را از جهات گوناگون درهم شکسته است و با اضافه کردن عناصرِ تازه، قالب هایی ایجاد کرده که در شعرِ کهن فارسی سابقه ندارد؛ و ما با توجه به پیشینه قالب های شعر کهن فارسی، نام های تازه ای برای آن ها وضع کرده ایم؛ از قبیل: مثنوی ترجیع بند، مثنوی دوبیتی، ترکیب ترجیع بند، مسمّط مستزاد، مستزاد ترکیب ترجیع، مستزاد متوازن ترجیع و قالب های دیگر. بدین ترتیب، هرچه در این پژوهش گفته می شود، صرفاً در زمینه ساختارشکنی و نوآوری در قالب شعر شیخ سعدالدین است، نه امکانات نحوی و صرفی و دیگر ویژگی های زبانی. همچنین، از آن رو که درباره زندگی شیخ سعدالدین هیچ پژوهش علمی در افغانستان و ایران انجام نشده است، در این مقاله، ابتدا اجمالاً به زندگی، شخصیت و آثار او، سپس به ساختارشکنی ها و نوآوری های او در شعر کلاسیک فارسی پرداخته شده است.
۲.

«تأکید مجاز» و پیوند آن با «ابهام متن»(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: حقیقت مجاز ابهام بلاغت تأکید مجاز

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۰۹۸ تعداد دانلود : ۶۲۱
«مجاز» از مشهورترین پدیده های زبانی در زبان شناسی عربی است. یکی از شرایط به کارگرفتن مجاز همراه ساختن آن با «قرینه» است. وظیفه قرینه جلوگیری از برداشت معنی حقیقی از واژه ای است که به صورت مجازی به کار رفته است. «تأکید» نیز یکی دیگر از ابزار های مهم در زبان عربی است که بر خلاف قرینه غالباً برای جلوگیری از احتمال برداشت معنی مجازی استفاده می شود؛ بنابراین، منطقی به نظر نمی رسد که واژه ای مجازی بتواند مورد تأکید قرار بگیرد. با این حال، برخی از زبان شناسان مسلمان «تأکید مجاز» را جایز شمرده و نمونه هایی نیز برای آن ذکر کرده اند. در این مقاله برآنیم تا با روشی وصفی تحلیلی، درستی دیدگاه ایشان را بررسی کرده تأثیر آن را بر شکل گیری فهم مخاطب توضیح دهیم. بر اساس داده های این پژوهش، تأکید مجاز بر خلاف ظاهر غیرمنطقی اش می تواند پدیده ای پذیرفته در سنت زبانی عربی باشد.
۳.

حرف شرط «اگر» در دستور زبان فارسی و معادل های آن در زبان عربی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ترجمه زبان فارسی زبان عربی جمله شرطی اگر

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۸۹۵۳ تعداد دانلود : ۱۵۲۸
ترجمه جمله های شرطی به دلیل منطبق نبودن ساختار نحوی دو زبان فارسی و عربی، همواره مشکلاتی برای مترجم پدید می آورد. یکی از جوانب این دشواری ناشی از انطباق نداشتن ادوات شرط فارسی و عربی است؛ بدین معنی که بیشتر جمله های شرطی در زبان فارسی با حرف شرط «اگر» بیان می شود، در حالی که در زبان عربی بیش از یک واژه معادل حرف شرط «اگر» قرار می گیرد. با توجه به اهمیت معنایی جمله های شرطی در متون دینی و ادبی و به منظور ایجاد تعادل میان ساختار نحوی دو زبان فارسی و عربی در فرایند ترجمه، پژوهش حاضر بر آن است با بررسی و تحلیل ساختار نحوی جمله های شرطی زبان فارسی و عربی و تأمل در کیفیت قواعد نحوی آن، الگوهایی برای برگرداندن جمله های شرطی فارسی با حرف شرط «اگر» به عنوان اصلی ترین ادات شرط، به زبان عربی به عنوان زبان مقصد ارائه کند.
۴.

انواع شهرآشوب و کهن ترین شهرآشوب صنفی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: فرخی کسایی مسعود سعدسلمان کهن ترین شهرآشوب رودکی و فرالاوی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۱۶۰ تعداد دانلود : ۱۱۲۶
شهرآشوب در لغت به معنی کسی است که به لحاظ زیبایی شهر را بیاشوبد و به عبارتی ترکیب وصفی است برای توصیف زیبارویان فتنه انگیز و در اصطلاح ادبی به اشعاری اطلاق می شود که شاعر در آن، شهر، اهل شهر یا درباریان را مدح یا ذم کرده یا به توصیف پیشه وران یک شهر و تعریف حرفه و صنعت آنان پرداخته باشد. این نوع شعر که به دو دسته صنفی و شهری تقسیم می شود، از دید جامعه شناختی، اشتمال بر لغات و اصطلاحات فنی حرفه ها و اطلاعات تاریخی، سیاسی و اقتصادی متضمن فواید بسیاری است. از سال1342 تاکنون محققان کهن ترین سراینده شهرآشوب شهری را فرّخی سیستانی و قدیمی ترین شهرآشوب سرای صنفی را مسعود سعد سلمان دانسته اند. با توجه به منابع موجود، فرّخی همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است، امّا در زمینه شهرآشوب صنفی با یافتن شواهدی از آثار کسایی، رودکی و فرالاوی، بر پیشینه شهرآشوب سرایی شاعران فارسی زبان بیش از دو سده افزوده می شود و مسعود سعد بدون آنکه تقدّم فضل خود را از دست دهد، فضل تقدّم خود را از دست می دهد. هرچند کثرت دفعی و ناگهانی این نوع شعر در آثار مسعودسعد بعید به نظر می آمد، نظر به شواهد موجود در آثار شاعران نام برده احتمال وجود مصداق های دیگر را در آثار ازمیان رفته پیشاهنگان شعر فارسی به ذهن متبادر می کند و ما را نسبت به سابقه کهن تر شهرآشوب صنفی در این مرز و بوم راسخ تر می سازد.
۵.

سبک شناسی تاریخ بلعمی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: سبک شناسی واژه بلعمی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۰۹۱ تعداد دانلود : ۱۰۵۵
سبک شناسی آثار گذشتگان موجب به دست آوردن درک بهتری از آن آثار و زبان به کاررفته در آن خواهد شد. تاریخ بلعمی یکی از قدیمی ترین کتاب ها به زبان دری است که تا امروز از دستبرد حوادث مصون مانده است. این کتاب بیشتر در زمینه استفاده های تاریخی کانون توجه بوده است. از این رو ، در این مقاله ، واکاوی زبان نویسنده هدف اصلی قرار گرفته و بدین منظور ، ابتدا به سبک دوره و سپس به سبک بلعمی پرداخته شده است. نتیجه این کار نشان می دهد که نویسنده حتی الامکان سعی در بهره گیری از واژگان فارسی داشته و در ترجمه تا جایی که توانسته تلاش کرده تا ترجمه او تحت تأثیر نحو عربی قرار نگیرد و معیار های زیبایی نثر در آن روزگار را نیز به خوبی رعایت کرده است. همچنین این اثر پژوهشی می تواند مقدمه ای برای سبک شناسی نخستین کتاب های منثور کهن باشد.
۶.

تداوم تصویر در محور عمودیِ قصاید خاقانی، مختصه ای سبکی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قصیده خاقانی محور عمودی سبک شخصی تداوم تصویر

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۱۹۱ تعداد دانلود : ۱۱۸۳
هدف از این پژوهش بررسی ویژگی های تصویر در قصاید خاقانی- از شاعران سرآمد پارسی گو و صاحب سبک- است. خلق تصاویر بدیع، شگرف و معماگونه آن هم در روزگاری که کوشش شاعران، بیشتر در تقلید، تلفیق و تکرار مضامین و تصاویر پیشینیان خلاصه می شود، جایگاه برتر شعر او را بیشتر و بهتر روشن می سازد. یکی از ویژگی های سبک شخصی خاقانی تداوم تصویر در محور عمودی قصاید اوست که ناشی از دو دلیل عمده است: الف) وابستگی عاطفی/ اندیشگی شاعر به تصویر. ب) اظهار فضل و قدرت شاعری مبنی بر ساختن تصاویر متنوع و متداوم از یک واژه یا موتیو. تداوم تصویر در اشعار خاقانی دارای سه گونه متفاوت است که عبارت اند از: 1- تداوم تصویر در ابیات به صورت پیوسته و بی فاصله؛ 2- تداوم تصویر با یک بیت فاصله؛ 3- تداوم تصویر با دو بیت فاصله. در حوزه معناشناسی شعر خاقانی، بی توجهی به تداوم تصویر، نادیده گرفتن بخش قابل توجهی از معنا و مضمون و انسجام متنی شعر اوست؛ نکته ای که متأسفانه در بیشتر شروحی که بر قصاید خاقانی نوشته شده است دیده می شود.
۷.

ارزیابی آرایه های حروفی در بدیع فارسی از دیدگاه زبان شناسی، آواشناسی و واج شناسی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: واج شناسی زبان شناسی آواشناسی بدیع لفظی آرایه های حروفی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۱۲۷ تعداد دانلود : ۱۰۱۳
هدف مقاله حاضر آن است تا ثابت کند آرایه هایی که در کتاب های بدیع فارسی با مبنا قرار دادن حروف الفبا شناسانده شده اند، فاقد دقّت علمی و زیبایی شناختی هستند. این پژوهش بر اساس دانش های زبان شناسی، آواشناسی و واج شناسی سامان یافته و آرایه های حروفی از این دیدگاه آفت یابی شده است. نگارنده پس از بررسی آرای پژوهشگران قدیم و جدید حوزه بدیع لفظی به این نتیجه می رسد که مبنای زیبایی شناختی همه آرایه های حروفی تکرار آواهاست، نه تعاریفی که از آنها ارائه شده است. در پایان پیشنهاد می کند، بدیع لفظی فارسی که دانش مطالعه موسیقی کلام است، بر اساس دانش های به کار رفته در این مقاله بازبینی و بازنویسی شود تا جنبه ای علمی پیدا کند.
۸.

بررسی شگردهای ایجاد انسجام در اشعار قیصر امین پور با تکیه بر نظریه زبان شناسی هالیدی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: هالیدی قیصر امین پور انسجام واژگانی زبان شناسی نقش گرا انسجام دستوری

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۶۳۸ تعداد دانلود : ۱۲۵۲
یکی از نظریه های زبان شناسی که در عصر حاضر در تحلیل متون ادبی به کار گرفته می شود، نظریه زبان شناسی هالیدی است. هالیدی، ارتباط معنایی، لفظی، نحوی و منطقی یک متن را انسجام می نامد و عوامل ایجادکننده آن را به دو بخش دستوری و واژگانی تقسیم می کند. انسجام دستوری عواملی چون ارجاع، جانشینی، حذف و ربط را دربرمی گیرد و انسجام واژگانی شامل تکرار و باهم آیی در زبان ادبی می شود. قیصر امین پور، از شاعران نام آور معاصر، اشعار بسیاری را در قالب های مختلف شعری سروده است. اشعار امین پور به واسطه تسلّط شاعر بر زبان فارسی و آشنایی او با واژگان و ظرفیت های دستوری و واژگانی ادبیات فارسی، از شگردهای انسجامی به نحو مطلوبی بهره مند است. در این پژوهش، سعی شده است تا با استفاده از نظریه انسجامی هالیدی، به بررسی انسجام در دو محور دستوری و واژگانی در شعر قیصرامین پور پرداخته و مهم ترین تمهیدات مورداستفاده شاعر برای انسجام بخشی به اشعارش تحلیل شود.
۹.

غنای قافیه در خسرو و شیرین نظامی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: موسیقی شعر نظامی خسرو و شیرین ردیف غنای قافیه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۰۸۳ تعداد دانلود : ۸۴۹
نشان÷ دادن هنر قافیه اندیشی نظامی در سرودن منظومه خسرو و شیرین و ارزش های نهفته در آن سبب آشکار شدن برجستگی این اثر در بین آثار نظامی و حتی آثاری است که به تقلید از آن سروده شده است. هر چند کمال هنری یک اثر را نمی توان به دسته ای از قواعد و اصول فرو کاست اما با بازاندیشی در فرم درونی و بیرونی منظومه خسرو و شیرین، می توان ساز و کار هنری نظامی و عواملی را که سبب ارتقای کیفی و ارزش زیباشناختی این اثر شده است، به درستی شناسایی و معرفی و تحلیل کرد. دقت در انتخاب هنرمندانه واژگان و حروف نرم، روان و عاطفی در قافیه و آگاهی از نقش ردیف به خصوص ردیف های فعلی، غنای قافیه را در شعر نظامی بالا برده است. توان ترکیب سازی ها و تکرارها و تناسب ها و طباق و تضادهایی که در کل بیت در ارتباط با قافیه دیده می شود، از شگردهای هنری نظامی است که به قافیه و شعر او ارزش و اعتلا و تأثیرگذاری بیشتری می دهد.
۱۰.

فرمالیسم و شعر اندیشه محور از منظر آثار و دیدگاه های طاهره صفارزاده(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: زبان ادبی فرمالیسم صفارزاده شعر مفهوم گرا

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۳۷۹ تعداد دانلود : ۱۰۴۹
این پژوهش بر نقد جنبش ادبی فرمالیسم در تحلیل متون ادبی با تکیه بر آثار و دیدگاه های طاهره صفارزاده استوار است. این جنبش که در سال 1914م. با انتشار مقال ه «رستاخیز واژه ها » نوشته ویکتور شکلوفسکی آغاز شد، در ابتدای فعّالیّت خود، از طریق بازنمایی معایب نقد های سنّتی و سمبولیستی در بررسی آثار ادبی، بر لزوم تحلیل علمی متون ادبی تأکید کرد. فرمالیست ها با استفاده از یافته های دانش «زبانشناسی» که از نظر بهره گیری از «زبان»، مهم ترین فصل مشترک را با ادبیّات داشت، بسیاری از رموز «ادبیّت» را کشف و ابزار های علمی و عینی مختلفی را برای تحلیل متون ادبی ارائه کردند که استقبال بسیاری از مؤلّفان و منتقدان آثار ادبی را در پی داشت. با این حال، به نظر می رسد که ابزار های تحلیل فرمالیستی در ادبیّات، عمدتاً آثار ادبی «زبان محور» را در بر می گیرند و در تحلیل آثار «معنامحور»، با نارسایی هایی مواجه هستند. در این نوشتار به بررسی برخی از این نارسایی ها، از طریق نگاه تحلیلی به آثار و دیدگاه های طاهره صفّارزاده- از شاخص ترین شاعران «مفهوم گرا» و از چهره های اندیشمند و صاحب نظر در شعر معاصر- می پردازیم. همچنین می کوشیم که از این طریق، جایگاه شعر «مفهوم گرا» را از چشم انداز اندیشه ها و ابزار های فرمالیستی نمایان کنیم، و در پایان الگویی مناسب برای تحلیل این آثار پیشنهاد نماییم که حتی الامکان، کاستی های شیوه های موجود را نداشته باشد .
۱۱.

تاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرّفی دو قصیده مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمنام(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: شعر فارسی بدیعیه قصیده مصنوع بهاءالدّین ساوجی نصرالله عراقی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۵۴۳ تعداد دانلود : ۱۲۵۱
قصاید مصنوع که بیشتر در آنها قواعد عروض و قافیه و صنایع شعری طرح می شود، یکی از شیوه های ارائه ادب تعلیمی است که سرایندگان آنها در سایه عرض هنر، به آموزش هنرهای ادبی نیز توجه کرده اند. در پژوهش های محقّقین تا کنون تعریفی دقیق از قصیده مصنوع و انواع آن داده نشده و اغلب، این نام را هم بر منظومه های وزنیّه، هم بر بدیعیّه ها و هم بر قصاید مُوَشَّح نهاده اند. در این مقاله ضمن تعریف قصیده مصنوع و تفکیک انواع آن و بررسی سابقه و سیر تاریخی قصاید مصنوع، دو نمونه ناشناخته و کهن از این قصاید معرفی شده است. نخستین قصیده با نام مخزن السّرور و مجمع البحور سروده بهاءالدّین ساوجی و دومی با نام روضه السُّحور و دره البحور از سراینده ای به نام نصرالله عراقی است که هر دو از شعرای نیمه دوم قرن هفتم و نیمه نخست قرن هشتم هستند و در دربار تاج الدّین علی عراقی حاکم کرمان و بم وسیرجان می زیستند. در هیچ یک از پژوهش های معاصرین و حتی منابع دستنویس و نسبتاً کهن از این دو قصیده که تنها یک نسخه از آنها برجای مانده سخن نرفته است. از آگاهی های مندرج در مقدمه و متن این قصاید می توان دانست که بهاءالدّین ساوجی و نصرالله عراقی بعد از سیّد ذوالفقار شروانی و فخری اصفهانی سومین و چهارمین سراینده قصاید مصنوعند.
۱۲.

سبک شناسی نفثه المصدور زیدری نسوی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ساختارگرایی محتوا نفثه المصدور تکنیک زبانی فرم و شکل

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۵۹۲ تعداد دانلود : ۱۱۶۹
نظریه ساختارگرایی به عنوان یکی از مؤثرترین نظریه های قرن حاضر پذیرفته شده است. هدف غایی آن را «کشف و دست یافتن به راز پنهان و جنبه های زبان شناختی اثر ادبی» از طریق عناصر ساختاری اثر دانسته اند. طبق این نظریه ، در واکاوی ساختار یک اثر ، توجه به دلالت های فرامتنی جایی ندارد و ساختارگرا نگاه خود را تنها به متن معطوف می کند و معنا را از ساختار متن می طلبد. مطابق با این نظریه ، در این مقاله کوشش شده است ساختار و روابط متقابل واحدها و عناصر متعدد موجود در نفثه المصدور زیدری نسوی از سه حوزه محتوا ، تکنیک زبانی و شکل بررسی شود تا از این طریق بتوان به لایه های پنهان الگوهای ذهنی نویسنده دست یافت.
۱۳.

صُوَر حُسن تعلیل در شعر حافظ(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: تشبیه حافظ ایهام حسن تعلیل صناعات بدیعی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۳۴۱ تعداد دانلود : ۲۰۱۰
در این مقاله به صناعت حُسن تعلیل در شعر حافظ پرداخته می شود. حسن تعلیل صناعتی است که در آن شاعر دلیلی ادعایی برای پدیده ای می آفریند یا بین دو پدیده رابطه علت و معلولیِ تخیّلی ایجاد می کند. در شعر فارسی این صناعت از آغاز ظهور و نمود داشته است؛ به نحوی که به نظر برخی پژوهشگران ادبی از ویژگی های خاصِ شعر فارسی است. حسن تعلیل بعد از ایهام، یکی از صناعت های غالب در شعر حافظ است که به سبب تکرار و بسامد بالا، از عناصر سبک سازِ غزلیات اوست. شیوه استفاده حافظ از این صناعت به گونه ای است که معنای برخی ابیات وابسته به لحاظ کردن حسن تعلیل است. نکته دیگر اینکه نحوه استفاده حافظ از این صناعت غالباً آشکار و عیان نیست، بلکه به گونه ای ظریف و ضمنی است که با درنگ و تأمل، کشف و عیان می شود. در این مقاله، حسن تعلیل های اشعار حافظ در پیوند با صناعت های دیگری همچون: اغراق، تشبیه، ایهام، شخصیت بخشی، تجاهل العارف بررسی و تحلیل شده اند. حافظ در موارد گوناگون از این صناعت بهره گرفته است.
۱۴.

تحلیل وضعیت آغازین در منظومه خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و هفت پیکر نظامی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: هفت پیکر خسرو و شیرین لیلی و مجنون وضعیت آغازین کهن الگوی کودک کهن الگوی خود

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۱۶۸ تعداد دانلود : ۶۰۵
عنصر «شروع» یا «وضعیت آغازین»، یکی از مهم ترین تکنیک های داستانی است که نقشی برجسته در رویکرد مخاطب و نوع خوانش وی از اثر دارد؛ بدین مفهوم که چگونگی شروع داستان تا حد زیادی تکلیف خواننده را در مواجهه با متنی که پیش رو دارد، مشخص می کند. یک شروع قصوی، رئال، سوررئال و... آشکارکننده خط سیر داستان و منطق حوادث آن است و نوع آن داستان را مشخص می کند. مطالعه وضعیت آغازین منظومه های داستانی نظامی مبین این مطلب است که این آثار در این بخش، دارای عناصر و موتیف های مشترکی هستند و این اشتراکات، شباهت قابل ملاحظه ای را میان آنها پدید آورده است. در دو منظومه خسرو و شیرین و لیلی و مجنون، آغاز داستان، شرح حال پادشاه و رئیس قبیله ای است که هر دو عدالت گستر و دادپیشه هستند؛ پس یک عنصر مهم که نداشتن فرزند است، تعادل داستان را برهم می زند؛ وضعیتی که در بسیاری از قصه ها و افسانه ها شایع است. در منظومه هفت پیکر، در نقطه مقابل دو منظومه مذکور، پریشیدگی روان روایت که ظلم و ستم پادشاه، بیان داستانی آن است، وضعیتی متفاوت پدید می آورد که مرگ فرزندان متعدد نتیجه آن است. این دو گونه وضعیت شروع، از دیدگاه تحلیلی یونگ قابل نقد و بررسی است که در پژوهش حاضر بدان پرداخته خواهد شد. ر

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۴۲