فنون ادبی

فنون ادبی

فنون ادبی سال یازدهم بهار 1398 شماره 1 (پیاپی 26) (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

گزارش اشکالات خطیب قزوینی بر آراء دانشمندان متقدّم و معاصر خود در علم معانی با تکیه بر رُبع اوّل کتاب الایضاح فی شرح تلخیص المفتاح(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: بلاغت ایضاح علم معانی خطیب قزوینی سکاکی جرجانی زمخشری

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 716 تعداد دانلود : 591
کتاب الإیضاح فی شرح تلخیص المفتاح اثر طبع «خطیب قزوینی» از معارف قرن 7 و 8 هجری قمری از معمول ترین متون تعلیمی و تحقیقی در علم بلاغت است که بیش از هفت قرن بر فراز قلل رفیع این دانش هَل مِن مُبارز می زند. در این نوشتار ضمن تعریفی کوتاه از خطیب قزوینی و اثر گرانقدر او، ایضاح، اشکالاتی را برمی شمریم که او در محدوده علم معانی تا ابتدای باب قصر و حصر بر متقدمان و معاصران خود مطرح می کند.
۲.

تداعی؛ ترفندی روایی- نمایشی برای متادرامِ گریز در تعزیه(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: تعزیه گریز تداعی روایت متادرام

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 448 تعداد دانلود : 884
تعزیه گونه ای نمایش آیینی است که با هدف روایت وقایع تاریخی - مذهبی، به ویژه فجایع عاشورا و شهادت امامان اجرا می شود. اهمیت حادثه عاشورا در تعزیه تا حدی است که در اغلب تعزیه های غیرعاشورایی، شاعر پرده هایی فرعی خلق می کند تا از طریق آن بخش هایی از حوادث کربلا را نیز روایت کند. به این پرده های فرعی، گریز (گریز به صحرای کربلا) گفته می شود. گریزها همواره با اخلال در روایت خطی داستان (روایت گردانی) همراه اند؛ بنابراین شاعر باید به نحوی آنها را در تعزیه اصلی جای دهد. در این مقاله، شیوه گنجاندن گریزها در تعزیه اصلی بررسی شده است. به عقیده نگارندگان، گریز از تعزیه اصلی بر پایه ترفند روایی- نمایشیِ تداعی انجام می شود که نتیجه یادآوری یک صورت یا مفهوم ذهنی است. برای بررسی این فرایند از مفاهیم روان شناسی مرتبط با تداعی استفاده شد و انواع، قواعد و عوامل تداعی در گریزها بررسی شد. از سوی دیگر، با توجه به اینکه گریز نوعی متادرام به شمار می رود، گریزها به دو نوع بیانی و نمایشی تقسیم شدند.  
۳.

جشن عروسی و آداب آن در اشعار فارسی با تکیه بر منظومه ویس و رامین(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: جشن عروسی ویس و رامین کابین آرایش عروس مشاطه شیربها

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 69 تعداد دانلود : 298
در این مقاله سعی شده است با بررسی دواوین شعر، به ویژه منظومه ویس و رامین، سروده فخرالدین اسعد گرگانی، آداب و رسوم ایرانی به هنگام جشن عروسی به نمایش گذاشته شود؛ آدابی که بسیاری از آنها هنوز هم در جامعه ایرانی رایج است و تغییر مذهب ایرانیان نیز تأثیری در دگرگونی یا حذف آن نداشته است، بلکه در برخی موارد احکام اسلام مهر تأییدی بر ادامه آن آداب است. جشن در ایران به دو نوع تقسیم می شود که عبارت است از: 1- جشن های اختصاصی که در زمان خاصی برگزار می شد؛ از جمله نوروز و مهرگان و سده و ... 2- جشن های عمومی که وابستگی به زمان خاصی نداشت؛ از جمله جشن به تخت نشستن پادشاه، تولد فرزند، ختنه سوران و نیز جشن فرخنده ازدواج. هر یک از این جشن ها با آداب و رسوم خاصی برپا می شد که برخی از این رسوم فراموش شده، برخی هنوز پابرجاست و برخی نیز تغییر شکل داده و به نوعی دیگر شاهد آن ایم. مهم ترین آداب و رسوم جشن عروسی که در اشعار شاعران فارسی گوی بدان اشاره شده عبارت است از: گرفتن مهریه و شیربها از داماد، برپایی جشن و سور دادن، آرایش عروس و... از میان شاعران فخرالدین اسعد گرگانی بیشتر از دیگران، به آداب و رسوم ایرانیان در جشن عروسی پرداخته است؛ زیرا موضوع کتاب او داستان عروسی ویس، شاهزاده ایرانی، با موبد و پس از آن با رامین است.  
۴.

برجستگی های زبانی و زیبایی شناسی شعر انقلاب اسلامی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: شعر انقلاب اسلامی ساختار زبان قالب

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 747 تعداد دانلود : 544
با گذشت چهار دهه از انقلاب اسلامی باشکوه ایران و رشد و بالندگی شعر انقلاب اسلامی، تاکنون این نوع شعر به شکل همه جانبه و علمی بررسی نشده است و پژوهش ها بیشتر جنبه معناگرایانه و محتوامحور داشته است؛ اما نگارندگان این مقاله می کوشند ساختار زبانی شعر انقلاب اسلامی و چگونگی پیوند قالب های شعری با موضوع انقلاب اسلامی را بررسی کنند. روش این پژوهش، کتابخانه ای و سندکاوی است و داده ها به صورت توصیفی تحلیلی ارائه شده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد محورهایی چون تازگی زبان، نهضت ترکیب سازی، نوجویی در قافیه و ردیف، استفاده از تعابیر و تصاویر خاصّ انقلاب و دفاع مقدّس و تپش واژگان، ازجمله برجستگی های زبانی شعر انقلاب اند. با بررسی قالب های مختلف شعر انقلاب، روشن شد که قالب قصیده به دلیل روحیّه حماسی حاکم در کشور در سال های دهه شصت رشد و رونق می یابد. غزل انقلاب، با ویژگی هایی چون نظم عمودی و کاربرد وزن های بلند اهمیت ویژه ای پیدا می کند. قالب مثنوی با استفاده از  قافیه های نو و تازه دوباره احیا می شود. قالب غزل-مثنوی، به طور چشمگیری گسترش می یابد و ایجاز کلام با وزن مطنطن در رباعی، بستر خوبی برای بیان احساسات پرشور دوران انقلاب و دفاع مقدّس می شود.
۵.

استعاره در گذر زمان؛ بررسی، تحلیل و نقد تطوّر تعریف استعاره در آثار بلاغی عربی و فارسی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: استعاره تعریف تحلیل نقد آثار بلاغی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 303 تعداد دانلود : 799
تعریف استعاره ازجمله موضوعات نخستین آثار بلاغی عربی و فارسی است. کثرت تعاریف موجب شده است برخی تصوّر کنند وجه مشترکی میان آنها نیست یا اینکه تعاریف استعاره بسیار پریشان است؛ در حالی که بررسی تعاریف در بیشتر کتاب های بلاغی فارسی و عربی حاکی از وجود مؤلفه های مشترک بین آنهاست. از طرفی باید این موضوع را در بستر زمان و شرایط فکری و فرهنگی در نظر گرفت. گسترش حوزه مطالعات بلاغی، ساختار فکری و فرهنگی زمینه ساز دریافت هایی از استعاره شده است که با دریافت آن در زمینه فکری دیگر متفاوت خواهد بود. می توان با دسته بندی تعاریف بر مبنای مؤلفه های برجسته و مشترک، علاوه بر تبیین عناصر مشترک آنها، مراحل تطوّر استعاره را نیز نشان داد. در پژوهش حاضر با بررسی و تحلیل تعاریف استعاره در بیشتر متون بلاغی عربی و فارسی، مؤلفه های کانونی آنها استخراج و در هفت گروه دسته بندی شدند: ۱) تکرار کامل تعاریف ۲) تکرار بخشی از تعاریف ۳) تلفیق چند تعریف. از میان هشت گروه تعریفی که در هفت طبقه دسته بندی شده، چهار تعریف یک مؤلفه ای است که از میان آنها سه تعریف تکراری است؛ دو تعریف نیز دومؤلفه ای است که بخشی از آنها تکرار تعاریف یک مؤلفه ای است؛ همچنین یک تعریف سه مؤلفه ای و یک تعریف چهارمؤلفه ای است که همه از ترکیب تعریف های یک یا دومؤلفه ای حاصل شده اند.
۶.

تاریخ در ماده تاریخ براساس نظریه رمزگردانی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ماده تاریخ تاریخ صفویه رمزگردانی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 882 تعداد دانلود : 625
ماده تاریخ[1]، تبدیل اعداد و ارقامِ تاریخ به حروف و واژه ها و عبارت های معنادار است. این فن به تدریج و بر اثر تحولات و رشدی که داشت، به ویژه در دوره صفویّه و قاجار تبدیل به شکل های پیچیده ای شد و کم کم توجّه اهل سیاست را جلب کرد که از آن مستقیماً در تحولّات تاریخی و اثبات حقانیّت خود و نیز انکار مخالفان سود جستند. استفاده از ماده تاریخ و کوشش برای متقارن کردن آن با ظهور صفویّه، جلوس شاه اسماعیل، تشکیل سپاه شاه طهماسب، بعضی از فتوحات هند در دوره شاه عباس، جلوس نادر، ظهور باب و امضای مشروطیّت، بخشی از این رویکردهای تاریخی است که در این پژوهش به آن پرداخته شده است. تعدادی از این مواد نیز به جز بیانِ تاریخِ خاص، به طور غیرمستقیم، مبیّن برخی از مسائل پنهان اجتماعی و تاریخی است که با نگاهی به نظریّه رمزگردانی[2] می توان از آن در تحلیل های تاریخی استفاده کرد.
۷.

بررسی تراجمِ خودنوشتِ تذکره های دوره قاجار؛ با نظری بر تعریف اتوبیوگرافیِ مدرن(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ترجمه خودنوشت تذکره دوره قاجار اتوبیوگرافی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 127 تعداد دانلود : 787
تذکره های فارسی از دیرباز یکی از مَراجع زندگی نامه ای و از منابع مهم ادبی، تاریخی و اجتماعی بوده اند. در پی تحولاتِ دوره قاجار در آستانه مشروطه، تطوّر و دگرگونی ویژه ای در گونه های ادبی مختلف ایجاد شد. در این پژوهش به فصلِ مهمی از تذکره های این دوره، یعنی ترجمه خودنوشت مؤلف، پرداخته شده است. تاکنون هیچ پژوهشی درباره ترجمه های خودنوشت تذکره ها، انجام نشده است. در این جستار تراجمِ خودنوشت تذکره های دوره قاجار با تعریف اتوبیوگرافی مدرن سنجیده شد و ضمنِ بیان اهمیت این نوع نوشته، محتوا و انگیزه و نیز نوع روایت و سبک نگارش آن، بررسی گردید. بر مبنای نتایج، جایگاه ترجمه مؤلف در تذکره های این دوره و وجود نمودهایی چون جزئی نگری، پرداختن به عواطف و منویّات درونی و حتی اشتباهات نویسنده و نیز رغبت نویسندگان این دوره به روایتِ اول شخص و «من گفتن»، ویژگی هایی است که ترجمه های خودنوشت تذکره های دوره قاجار را از دوره های قبل متمایز و به تعریف اتوبیوگرافیِ جدید نزدیک کرده است.
۸.

شیوه های ساختاری، توضیحی و استنادی بیان معنا در انوار سهیلی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: نثر فنی انوار سهیلی طرز بیان ساختار توصیف

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 846 تعداد دانلود : 557
هدف مقاله حاضر بررسی شیوه های طرح و بیان معنا در انوار سهیلی است. با در نظر گرفتن این نکته که نویسندگان نثر فنی از شیوه ها و ابزار مختلفی برای طرح و بیان معنا استفاده کرده اند، با بهره گیری از شیوه توصیفی تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای شیوه های طرح و بیان معنا در انوار سهیلی در سه بخش ساختاری (حکایت، گفت و گو و تقسیم بندی)، توضیحی (استدلال، تعریف و تفسیر، توصیف، بررسی علل و نتایج) و استنادی (استناد به آیات و احادیث، تضمین و نقل سخن دیگران) بررسی شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد به دلیل رویکرد ارشادی و تعلیمی در انوار سهیلی، شیوه بیان برای نویسنده اهمیت زیادی داشته است و او برای ایجاد تنوع در بیان، دوری از یکنواختی کلام، اقناع خواننده، آراستگی کلام و مهم تر از همه تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب از این شیوه ها بهره برده است.
۹.

یک ایهام نادر (ایهام تصحیف) در دیوان حافظ و تلاقی وجوه(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: حافظ وجوه دوگانه ایهام تصحیف تلاقی وجوه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 641 تعداد دانلود : 536
حافظ شیرازی یکی از محبوب ترین شاعران پارسی زبان است. این محبوبیت در گرو زبدگی اشعار او و به اوج رساندن معنا و صورت در خلق شعر است. وی معانی بلند را از مبانی دینی و عرفانی و مضامین متعالی را از شاعرانی چون سنایی، عطار، مولوی، عراقی، سعدی و دیگر شعرای بزرگ فارسی زبان گرفته و در صورت آرایی کسانی چون خاقانی را الگو قرار داده است و شعر را به پایگاهی رسانده که دستیابی بدان محال شده است. یکی از ویژگی های منحصربه فرد حافظ توجه ژرف و باریک بینانه او به آراستن صورت شعر است. از این رو وی از تمام قابلیت های زبانی به خصوص قابلیت نوشتاری و خطی بهره جسته است تا لایه های شعر را زیبا و عمیق سازد. ازآنجاکه نگارش متون در قدیم، به شکل ماشینی نبود و در گذاشتن نقطه و سرکش اهمال و امساک صورت می گرفت، حافظ با بهره گیری از همین اصل از رسم الخط قدیم، واژگانی را که با گذاشتن یا نگذاشتن نقطه و سرکش متفاوت قرائت می شدند، در موضعی قرار می داد که قابلیت خوانش به دو شکل را داشته باشند و به این شکل آرایه ای بسیار نادر با عنوان «ایهام تصحیف» خلق کرده است. بررسی نمونه هایی از این آرایه گویای نکته ای نسخه شناسی است و آن اینکه برخی از اختلاف ضبط های بحث انگیز حاصل همین ابتکار حافظ بوده که از قضا در برخی از نسخ هنوز ردپای این خلاقیت حافظ باقی مانده است. با شناسایی این خلاقیتِ حافظ (به کارگیری ایهام تصحیف) می توان به نقطه «تلاقی وجوه» یا «آشتی وجوه» در برخی از ضبط ها در دیوان حافظ دست یافت. این نکته نشان می دهد رسم الخط کنونی حداقل در برخی مجال ها تصحیح دیوان حافظ را غیرممکن می سازد.  
۱۰.

سیر تحول تعریف تشبیب در آثار صاحب نظران متقدّم و متأخر فارسی و عربی و نقد آن تعاریف(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قصیده تشبیب علوم بلاغی نسیب تغزل

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 90 تعداد دانلود : 410
در بررسی و تبیین ساختار قصیده، همواره به بخش های مختلف آن توجه شده است. قصیده به جز بخش اصلی، بخش هایی چون تشبیب، تخلّص و شریطه نیز دارد که همواره توجه اهل ادب را به خود جلب کرده است. تشبیب را باید راه ورود به قصیده و یکی از مهم ترین بخش های آن دانست که به دلیل قرارداشتن در پیشانی قصیده برای ترغیب و تهییج مخاطب نقش مهمی را به عهده دارد و همواره یکی از موضوعات بحث انگیز و محل اختلاف اهل فن بوده است؛ اما با همه کوشش ها، اهل ادب هنوز تعریف جامع و مانعی از آن به دست نداده اند. در این پژوهش هدف این است که ضمن بیان دیدگاه ها و آرای متقدمان و متأخران، بررسی و دسته بندی و نقد این تعاریف، تعریف کامل تر و دقیق تری از تشبیب بیان کرد تا بتوان به درک روشن تری از آن دست یافت. بنابراین این پژوهش می کوشد برای دستیابی به این هدف پاسخی برای پرسش های زیر بیابد: 1 - تعاریف ارائه شده در کتاب های بلاغی تاچه حد شناسای تشبیب های فارسی است؟ 2 - آیا بنابر بیشتر کتاب های بلاغی، تشبیب و نسیب و تغزل مترادف و هم ردیف هستند؟ 3 - آیا می توان در تشبیب ویژگی خاصی مکمّل ویژگی ها و تعاریف آن در کتاب های بلاغی یافت؟ 4- آیا هر مقدمه قصیده ای را می توان تشبیب دانست؟

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۴۱