درخت حوزه‌های تخصصی

در فضایی که احزاب و رسانه ها نمادهای دموکراسی محسوب می شوند و قدرت و تعدد آنها موجب بسط دموکراسی و تعمیق مشارکت عمومی دانسته می شوند، با کمی درنگ می توان به گونه ای تردیدآمیز به این مقوله نگریست! آیا در دنیای احزاب و رسانه ها و تحت سیطره دولت های مدرن، آزادی و برابری رو به رشد است یا رو به افول؟ اگر رو به افول باشد، احتمال وجود یک یا چند تناقض بزرگ در الگوی مدرنیته منتفی نخواهد بود. مقاله زیر یکی از این تناقضات را موشکافی کرده است.

در این مقاله ابتدا به بحث و بررسی تئوری سیستم ها و اهمیت آن پرداخته و سیستم را از نظر تاریخچه ابداع، تعاریف، انواع، ویژگی ها و مراحل تکامل آن مورد توجه قرار داده ایم و سپس سعی بر این بوده است تا بیان کنیم همچنان که اکثر رشته های علمی از این تئوری بهره گرفته و می گیرند، در تحلیل مسائل تاریخی، چگونه می توان از این نظریه بهره گرفت و به ناشناخته های تاریخ ملل پاسخ داد به ویژه دلایل صعود و سقوط فرهنگی و تمدن ها را عمیق تر، عالمانه تر و قابل قبول تر تحلیل نمود. به این دلیل متوسل به شواهد و مثالهای تاریخی گذشته و معاصر ایران و جهان شده ایم تا بتوانیم این موضوع را برای خوانندگان محترم تا حدی ثابت کنیم که سیستم های بسته اجتماعی و سیاسی تا زمانی که بر بسته بودن خود تاکید دارند و با محیط تعامل ندارند، همچنان پابرجا و مستحکم باقی می مانند، ولی به محض اینکه درهای سیستم را به روی جهان آزاد باز گشایند و یا گرایش به روش های دموکراسی و آزاد منشی داشته باشند، در کوتاه مدت سقوط کرده اند و بالعکس سیستم های اجتماعی و سیاسی باز تا زمانی که بر محورهای رفتاری و عملی باز یا دموکراسی تکیه دارند، استوار و پابرجایند و اگر گرایش (حتی موردی) به سوی خودکامگی دیکتاتوری داشته باشند (مگر در موارد ضرورت) در کوتاه مدت متلاشی یا تضعیف شده اند. ولی آنچه مسلم است و تاریخ بیانگر آنست ، سیستم ها باز واقعی کمتر نابود شده اند و یا در کوتاه مدت موقعیت قبلی خویش را کسب نموده اند در صورتی که سیستم های بسته وقتی در شرایط سقوط قرار گرفته اند، در تاریخ محوشه و شرایط تجدید بر ایشان فراهم نشده است (مگر در مدت محدود) بهترین مثال در قرن گذشته، دو جنگ اول و دوم جهانی بود که سیستم های سیاسی بسته به نابودی مطلق کشانده شدند ( چون آلمان بیمارکی و هیتلری و عثمانی و ... ) ولی نظام های اجتماعی باز (چون انگلیس ، فرانسه ، امریکا و ... ) نه تنها به نابودی کامل کشانده نشدند، بلکه در کوتاه مدت جایگاه قبلی خویش را باز یافته و مستحکم تر و استوارتر برجا ماندند.

دین و بزرگان آن یکی از سرچشمه های اندیشه و رفتار در جوامع بشری بوده اند و به همین دلیل‏، آموزه های دینی همواره یکی از منابع مورد ارجاع در تبیین و تفسیر تحولات آنها در تاریخ محسوب گشته اند. در جهان کنونی نیز این پرسش درخصوص دین اسلام مطرح گردیده است و به آن دامن زده می شود که آموزه های پیامبرخاتم(ص) حاوی چه نوع اندیشه و رفتارهایی است و تا چه اندازه می توان مقوله ناپسند و ضدانسانی ترور را بدان نسبت داد؟ در مقاله پیش رو سعی شده است به این سوال از منظر دین اسلام و اندیشه و رفتار پیامبر اعظم(ص) پاسخ داده شود.

این مقاله به بررسی تبیین فردریش نیچه و میشل فوکو از تبارشناسی می پردازد. استدلال موجود در مقاله این است که تبار شناسی، تاریخ را نه از لحاظ رخداد ها، پیکار ها و جنگ ها (یعنی به واسطه ی داده ها و واقعیات تجربی)، بلکه برحسب نظام های گفتمانی و کردارها و رویه هایی که به ذهنیت ما شکل می دهند، بررسی می کند. پیوند و رابطه ی بین دانش/ حقیقت و قدرت نقش بسیار مهمی را در تبیین هر دوی نیچه و فوکو از تبار شناسی بازی می کند. تصور فوکویی از نظم (نظام فهم پذیری) به عنوان مفهومی کلیدی در نگرش او به تاریخ به کار گرفته می شود. ایده ی نیچه ایِ خواست قدرت به ایده ی شیوه ها و روش های روابط نیرو های حمایت کننده و حمایت شونده از نوعی دانش بدل می شود. مقاله به این نتیجه می رسد که تبار شناسی فوکویی، معنا را به روابط قدرت تقلیل می دهد. استدلال موجود این است که در تفکر فوکویی تاریخ انسانی قابل فهم است، اما نه به دلیل معنای درونی آن، بلکه بدین خاطر که دانش و گفتمان ها که نقشی کلیدی در تاریخ انسانی بازی می کنند، به لحاظ روش ها و راهبرد ها قابل فهم هستند.

کارل مارکس نظریه پرداز و سازنده سوسیالیست، شخصیتی بزرگ در تاریخ اندیشه فلسفی و اقتصادی و یک معلم بزرگ اجتماعی بود. مارکس مطالعات فلسفی خود را در فضای فکری ای آغاز کرد که تفکرات هگلی بر آن حاکم بود. تفکرات هگلی در بسیاری از جنبه ها، ایده هایی را دنبال می کند که واکنش های محافظه کارانه و ایده های اگوست کنت در عصر روشنگری در آن یافت می شود. هدف کلی مارکس، ارزیابی فلسفه سیاسی هگل بود تا قادر به نقد نهادهای سیاسی موجود و به طور کلی تر بحث درباره ی رابطه سیاست و اقتصاد شود. او با فلسفه هگل به طور دیالکتیکی برخورد کرد و مبهم گویی هگل درباره روان و خوش بینی او به دولت را به مثابه ی یک نهاد انکار کرد یا کنار گذاشت. این پژوهش بر آن است اندیشه های فلسفی مارکس، فلسفه سیاسی هگل ارزیابی کند و همچنین تأثیر گذاری آنها در شکل گیری مکتب فرانکفورت را مورد بررسی قرار دهد.

آیا به راستی می توان ایران را نادیده گرفت؟ تاریخ نشان داده است که چنین نبوده و نخواهد بود و از دوره های باستان تا اکنون نویسندگان و دانشمندان جهان در مورد ایران پرسیده، اندیشیده و سخن گفته اند. حتی فیلسوفان بزرگ متاخری مانند هگل، نیچه و فوکو بخشهای مهمی از مطالعات و نظریات خود را به ایران اختصاص داده اند. اما اینها فقط می تواند نشانگر اهمیت ایران شناسی برای غربیها باشد و برای دانستن سایر وجوه ضرورت ایران شناسی برای غرب، می بایست دوره های مختلف و شاخه های گوناگون این مطالعات را بررسی نمود و انواع ایرانشناس و ایران شناسی را به دقت معلوم ساخت. این که چگونه ایران شناسی پس از گذران دوره ای به مدت بیست وپنج قرن به جایگاه جهانی فعلی رسیده است، در مقاله حاضر مورد تامل قرار گرفته است.

در چه اشتباه بزرگی به سر می‌برند کسانی که گمان می‌کنند تا به شرایط توسعه‌یافتگی دست نیابیم و از چاله چوله‌های سیاست و اقتصاد بیرون نرویم، نمی‌توانیم به حوزه گفتمان هویت وارد شویم! البته که برای خود دلایل عرف‌پسندی هم می‌آورند، امّا ثمره سال‌ها تلاش و پژوهش علمی نشان می‌دهد که تشکیل گفتمان هویتی غالب و براساس نیازهای واقعی و زمینه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، مهم‌ترین پیش‌نیاز توسعه‌یافتگی محسوب می‌شود. اینکه هویت ملّی ما ایرانیان چگونه می‌تواند ما را به شاهراه توسعه ببرد، و مدیریت سیاسی چه جایگاهی در سامان‌دهی این گفتمان هویتی دارد، در مقاله زیر بررسی شده است

گستردگی دامنه تاریخ و احاطه نداشتن بر آن، ناممکن بودن آزمایش نظریه های تاریخی ، آن گونه که در علوم تجربی مقدور است و خطاپذیری ویژه گزاره های تاریخ، فرایند اثباتِ قانونمندی و استخراج سنت های حاکم بر تاریخ را از طریق مطالعاتِ تاریخی و اجتماعی بسیار دشوار ساخته است؛ به گونه ای که بسیاری از نظریه های مدعیان کشفِ قوانین تاریخ، پس از مدتی باطل می شوند. در چنین شرایطی، استمداد از آموزه های خطاناپذیر وحی می تواند راه گشای مسیری باشد که علم توانایی ایجاد آن را ندارد. در این نوشتار، نگرش ها و استنباط های قرآنی شهید صدر ـ قدس سره ـ درباره اصل سنت مندی تاریخ و برخی از سنت های حاکم بر آن به صورت مختصر، منظم و منسجم بیان شده است. شهید صدر در برخی از حوزه های فلسفه تاریخ، دیدگاه های بدیعی را از قرآن مجید استنباط کرده است که شایسته توجه و بررسی می باشد.

از آنجا که پرداختن به روابط بین الملل بدون اتکا به یک سامانه نظری، چندان واجد ارزش علمی نمی باشد، لذا در اینجا به بنیادها و اصول اصلی و همچنین ظرفیت و توانایی نظریه «وابستگی متقابل» اشاره می شود. تئوری که به نظر می رسد از ظرفیت و ابزارهای لازم جهت بررسی و پاسخ دهی به سوالات و ابهامات ناشی از اتفاقات و حوادث دوره تاریخ معاصر ایران برخوردار می باشد. اما پیش از پرداختن به نظریه وابستگی، لازم است زمینه های شکل گیری، تطوّر و نوع شناسی مفهوم «وابستگی متقابل» از نظر اندیشمندان و علمای اصحاب حوزه علوم اجتماعی و سیاسی مورد مداقه و بررسی قرار گیرد و سپس در باب خود سامانه مورد نظر قلم فرسایی شده و در نهایت رویکر نظری بیان شود.

در جهان کنونی، «پژوهش» سهمی محوری در کلیه مراحل و فرایندهای طرح و شناسایی نیازها تا رفع آن ها عهده دار شده است. امروزه، نهادهای مولد اندیشه و اتاق های فکر، متکفل پشتیبانی پژوهشی در عرصه های مختلف حیات انسانی هستند. ازاین رو، طرح نقشه مهندسی فرهنگی کشور به مثابه یک نیاز و ضرورت نیز در سایه پژوهش فراگیر به لحاظ وسعت مکانی، مستمر از نظر پیگیری و دامنه زمانی و متمرکز به جهت موضوع می باشد. تجزیه و ترکیب متعادل مفاهیم و راهکارها که مبتنی بر شناخت فکری و احساسی محیط بر وضعیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است، در گرو پذیرش و تحقق پژوهش می باشد. در مقاله حاضر، ضمن تاکید بر این واقعیت، پیش نویسی برای تدارک ساختار یک نقشه برای مهندسی فرهنگی کشور ارائه شده است.

از جمله عناصر جدید و موثر در روابط فرهنگی و سیاسی جوامع، روزنامه ها هستند که با توجه به تاثیرگذاری و فضاسازی افکار عمومی، سایر حوزه های نظام اجتماعی را نیز تحت الشعاع قرار می دهند. به بیان دیگر، مطبوعات دارای کارکرد اجتماعی هستند. در این نوشتار، ضمن مرور حوادث رایج شدن روزنامه در ایران، بر این کارکرد مهم و بی بدیل تاکید شده است.پدیده های اجتماعی به هنگام پیدایش تحت تاثیر ساخت اجتماعی جامعه هستند، ولی رفته رفته بر این ساخت اجتماعی تاثیر می گذارند و این تاثیرپذیری و تاثیرگذاری تا پایان حیات اجتماعی آن پدیده ادامه می یابد.این مقاله با پذیرش تاثیر ساخت و نیروهای اجتماعی در شکل گیری روزنامه های کشور، رابطه متقابل روزنامه ها بر تقویت یا تضعیف عرصه های اجتماعی را بررسی می کند.

تاریخ نگاری اسلامی فراز و نشیب بسیاری داشته و از شرایط و ویژگی های اجتماعی و تاریخی بسیاری تاثیر پذیرفته است، تا آنجا که می توان از مولفه هایی یاد کرد که به مثابه مجموعه یک گفتمان تاریخی، تاریخ نگاری یک دوره را رقم می زند. آثار دکتر عبدالحسین زرین کوب درباره تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، طی نیم قرن گذشته در حوزه دانشگاهی از مقام و مرجعیت شایانی برخوردار بوده است. دو قرن سکوت، محصول دهه سی خورشیدی، اثری که بیش از آثار دیگر وی زبانزد عام و خاص است، روایتی متفاوت با روایت کارنامه اسلام، محصول دهه پنجاه خورشیدی، ارایه می دهد. در روایت نخست بر دستاورد تمدن اسلامی در قرون نخست می تازد و ورود اعراب مسلمان را منشا نگون بختی ایرانیان می نامد و در روایت دیگر به آن می بالد و این تلاقی را موجب باروری و شکوفایی دو تمدن می داند. مقاله پیش رو سعی دارد به مقایسه این دو روایت از تمدن اسلامی و واکاوی تناقض پیش آمده از منظر هرمنوتیک بپردازد

مارتین هایدگر، فیلسوف آلمانی و از متفکران بزرگ و پرنفوذ قرن بیستم است که دایره ی نفوذش فقط به حوزه های فلسفه محدود نمی شود. نظرات وی در شکل گیری جریان پست مدرنیسم نقشی اساسی داشته است. او درباره بسیاری از موضوعات اساسی مرتبط با هستی آدمی، تفاسیر بدیع و بنیادین ارائه داده است. به همین دلیل، فهم آثار و نوشته های او همواره آسان نبوده است. هایدگر در آثارش از زبان عادی و روزمره بسی فاصله گرفته و می کوشد به زبان دیگری دست پیدا کند که برای بیان تفکری نو و بی واسطه مناسب باشد. اما دشواری فهم نوشته های هایدگر، نه صرفا به جهت تصنعی بودن زبان او، بلکه به خاطر دیگرگونی عظیمی است که با وی در ساحت تفکر فلسفی روی می دهد. دغدغه ی اصلی هایدگر، در فلسفه «هستی» است؛ اما باید توجه داشته باشیم که آنچه هایدگر از لفظ هستی مراد می کند، با آنچه فیلسوفان پیش از وی از مد نظر داشته اند، بسیار متفاوت است. در مقاله ای که از پی می آید، نویسنده می کوشد با زبانی روان و خواندنی، به توضیح مفاهیم اصلی تفکر هایدگر بپردازد. او بحث خود را با محوریت مسئله ی هستی و رابطه ی آن با آدمی پیش می برد.

درخصوص مسائل زنان و جنبشهای فمینیستی، رشته های علمی بسیاری چون مردم شناسی، علوم سیاسی، اقتصاد، فلسفه، حقوق و حتی ادبیات، هنر، زیست شناسی و... درگیر مساله هستند. تحول در وضعیت اجتماعی و اقتصادی زنان در دوره معاصر، بیش ازهرچیز بازتاب انقلاب صنعتی اروپا بود اما درعین حال به تناسب شرایط مختلف کشورها و مناطق، از ویژگیهای بومی نیز متاثر شده است. زنان ایرانی مشخصا در جنبش تنباکو و سپس انقلاب مشروطیت به صحنه فعالیتهای سیاسی و اجتماعی وارد شدند، در دوره رضاخان واقعه کشف حجاب به وقوع پیوست، در سال 1341 به حق رای و حق انتخاب شدن دست یافتند و نهایتا وقوع انقلاب اسلامی و سپس هشت سال جنگ، نقطه عطف بسیار مهمی را در مسائل مربوط به آنان به وجود آورد. ایران به عنوان کشوری اسلامی و به ویژه شیعی، مسائل خاص بسیاری را در عرصه مباحث و حقوق زنان پیش می کشد. در کنار بسیاری مسائل دیگر، مبحث فقه شیعی و دیدگاه آن درخصوص جایگاه زنان، به ویژه با نظر به بحث اجتهاد و امکان بهره گیری از آن در راستای ایجاد انعطاف در حقوق مربوط به زنان، توجه خاصی را به خود معطوف کرده و سیمایی متفاوت به فعالیتهای زنان ایران داده است. درواقع باید گفت جنبش زنان ایران ضمن شباهت با جنبشهای دیگر زنان جهان، پاره ای ویژگیهای خاص خود را نیز دارد و این ویژگیها به ویژه در مقایسه با کشورهای اسلامی درحال توسعه، از اهمیت خاصی برخوردارند.در این شماره ماهنامه، طی گفت وگویی با سرکار خانم منیژه ربیعی، سیر تحول حضور اجتماعی زن در ایران معاصر را مورد بررسی قرار داده ایم و امیدواریم مورد توجه خوانندگان عزیز قرار گیرد.خانم ربیعی رودسری، دانشجوی دوره دکتری تاریخ ایران دانشگاه شهید بهشتی و عضو هیات علمی بنیاد دایرهًْ المعارف اسلامی، تاکنون تحقیقات علمی ارزشمندی را در زمینه مسائل مختلف تاریخی ارائه داده است که از جمله می توان به حاصل فعالیتهای ایشان در بخشهای قاجار و سپس شبه قاره هند در دایرهًْ المعارف بزرگ اسلامی اشاره کرد. چاپ حدود صد مقاله در دانشنامه ها و مجلات گوناگون و نیز تالیف کتابهایی چون ناصرالدین شاه، کلیمیان ایران، بانک و بانکداری، سادات مرعشی، انقلاب مشروطیت، شاه سلطان حسین و نشان حیدری از جمله تحقیقات تاریخی ایشان است.

پژوهش های فلسفی تاریخبه دو شاخه«فلسفه نظری یا جوهری تاریخ» و «فلسفه تحلیلی یا انتقادی تاریخ» تقسیم میشود. فلسفه نظری تاریخ، الگویی از فلسفه مضاف به واقعیت ها است که در آن معنا و روند کلی جریان تاریخ مطالعه می شود. این مقاله به نقد دیدگاه توین بی می پردازد. توین بی عرصه واقعی تحقیقات تاریخی یا حوزه معقول پژوهش تاریخی را واحد تمدن میداند. رویکرد تجربی و استقرایی به عنوان روش اساسی او در مطالعه تاریخی تمدن ها از اصول و مبانی حاکم بر فلسفه نظری تاریخ توین بی میباشد. از نظر توین بی «الگویچالش ـ پاسخ» معیار قانون مندی تاریخ است و خاستگاه و منشا پیدایش تمدن ها محسوب میشود. نظر توین بی همچنین سرانجام یک تمدن را تاسیس یک دین جهانی می داند و معتقد است که تمام تاریخ بشر یا کل فرآیند یک تمدن به عدل الهیِ خلاق منتهی میشود. از نظر توین بی مسیحیت، هدف نهایی تاریخ بشر و بالاترین حد خیر برای بشر است.

پیروزمندی رهبری سیاسی در دوران های مختلف، قطعاً تابع یک سلسله چارچوب ها و الگوهای مورد اعتماد و کارآمدی است که فرایند تجمیع، تمرکز و توزیع را به صورتی متعادل، تکرارشونده و ارتقایابنده سهل و میسر می سازند. امام خمینی(ره) در مقام رهبری انقلاب اسلامی، از تکوین تا استقرار و تولد نظام جمهوری اسلامی و بعد از آن، بهره مند از الگوهایی در هدایت جامعه به سوی رشد و تعالی بودند. مقاله پیش رو سعی نموده است طرح مهندسی فرهنگی را از این زاویه توضیح و تحلیل نماید.