مرتضی شیرودی

  جهان اسلام در دهه های اخیر، دستخوش حوادثی از درون (وقوع جنبش ها و غیره) و از بیرون (یکجانبه گرایی امریکایی و غیره) بوده و نیز، جهانی شدن، متفاوت از گذشته و از غرب مسیحی به سوی اسلام سیاسی جریان یافته و تأثیراتی، بر جای نهاده! چنین تأثیراتی تاکنون و از دریچه روش تحلیل گفتمان، بررسی نشده است! پرسش این است که "گفتمان اسلام سیاسی در مواجهه و مفاهمه با جهانی شدن در شمال افریقا به مثابه یکی از حوزه های معرفتی تأثیرگذار در جهان تسنن، چگونه صورت بندی شده است؟ گمانه آن است که صورت بندی جدیدی در گفتمان اسلام سیاسی این حوزه شکل گرفته به گونه ای که در آن، نشانه ها و دال هایی ظاهر شده که در ضدیت و غیریت با اسلام سیاسی، مفصل بندی می شود (پسااسلام سیاسی). غرض، دستیابی به علل اصلی این تغییر، در دو شخصیت قرضاوی و غنوشی و دو حزب اخوان المسلمین و النهضه است. دستیابی به این هدف که با مطالعه مجموعه وسیعی از داده های زبانی و غیر زبانی از جمله گزارش ها، حوادث تاریخی و مصاحبه های نمایندگان اسلام سیاسی دو کشور به روش تحلیل گفتمان دنبال شده،صورت بندی پسااسلام سیاسی در منازعه و مراوده جهانی شدن و اسلام سیاسی، در نظر و عمل را نشان می دهد.  

مقاله حاضر، در تلاش است با مقایسه دو انقلاب ایران و مصر در ابعاد چندگانه مدیریت انقلابی، آرمان مردمی، بسیج عمومی و اقدام جمعی، وجوه مشترک و متمایز آن دو را تبیین کند؛ تا بدین سان، علل کامیابی و ناکامی انقلاب های مذکور را در مقایسه با یکدیگر دریابد. شناخت دلایل صعود و سقوط انقلاب های ایران و مصر می تواند درس هایی برای افزودن تأثیرگذاری راهبری انقلاب های آینده در خاورمیانه از یک سو و کاستن از شرارت های قدرت های داخلی و خارجی بر روندهای انقلابی از سوی دیگر ارائه دهد. به علاوه، این مقایسه نشان می دهد توسل و کاربست صورت های ظاهری رهبری انقلابی و ایدئولوژی اسلامی، نمی تواند در شرایط متفاوت مذهبی، جغرافیایی، زبانی، قومی و ... ایران و مصر به پایداری انقلاب ها در شمال آفریقا منجر شود؛ بلکه ماندگاری بسیج مردمی و عمل گروهی در مصر را باید از مؤلفه های تاریخی، سیاسی، اقتصادی و... آن کشور به عاریت گرفت.

مفهوم مشروعیت سیاسی یکی از مهم ترین و بنیادی ترین واژگان و مفاهیم علوم سیاسی و به خصوص اندیشه سیاسی است. تفاوت مفهوم مشروعیت سیاسی در نگاه اندیشمندان سکولار بیشتر به تفاوت نگاه آنها به منشا مشروعیت باز می گردد. سوال اصلی مقاله این است که مشروعیت در مبانی فکری سکولارهای معاصر ایران چیست؟ و نقاط اشتراک و یا افتراق اندیشه آنان با یکدیگر چگونه ارزیابی می شود؟ فرضیه اصلی این مقاله بر این اساس استوار است که متفکرین سکولار مورد بررسی، دین را دارای قلمرو محدودی می دانند و مدعای حداقلی آن است که نباید ترسیم نظام سیاسی اقتصادی و اجتماعی را از دین انتظار داشته باشیم و اساسا دین یک امر اخروی تلقی می شود. در این مقاله با استفاده از روش مقایسه ای دیدگاه های مهدی بازرگان، عبدالکریم سروش و مهدی حائری یزدی بررسی در مورد مفهوم مشروعیت با یکدیگر مورد مقایسه قرار خواهد گرفت و با توجه به این که اندیشه سکولار بزرگ ترین رقیب فکری حکومت دینی است وجوه تازه ای از اندیشه آنان را درخصوص مشروعیت ارائه خواهیم کرد. به نظر می رسد متفکرین فوق اشاره به رغم رویکردهای مختلفی که دارند در نهایت منشا مشروعیت را مردم می دانند.

اندکی پس از ورود سرزده استعمار به ایران و مشاهده ناسازگاری آن با فرهنگ و تمدن بومی،تلاش های فکری و عملی برخی از روشنفکران و کارگزاران برای بومی سازی دستاوردهای فرهنگی و تمدنی غرب آغاز شد (تاریخچه) اما علی رغم فراز و فرود این تلاش ها، نتیجه ایی برای تمدن سازی ایرانی پدید نیامد(مسأله) به ان دلیل که مطالعات آکادمیک فراوان صورت گرفته در این زمینه بیش از آن که به بومی سازی بپردازد سر از غربی سازی درآورده است(آثار) بنابراین، با این سئوال مواجه ایم که چگونه می توان با بازخوانی کاستی چنین مطالعاتی، نظریه ایی را پیشنهاد داد که قادر به تمدن سازی ایرانی باشد؟(سئوال)به نظر می رسد به جای تلاش برای بومی سازی باید بوم گرایی را جایگزین آن ساخت.(فرضیه) از این رو،مقاله حاضر در پی ارائه نظریه ای در بوم گرایی نه بومی سازی است.(هدف)بدین منظور،این مقاله پس از نشان دادن مطالعات بومی سازی ایرانی و طبقه بندی آن،پیشنهادی نوین عرضه می کند.(روش)نظریه بوم گرایی مؤلفه هایی را ارائه می دهد که با رجوع مکرر به سنت شیعی در صدد عبور از بحران مفاهیم سیاسی به عنوان اولین گام در تمدن سازی ایرانی است.(یافته ها)

مسجد از همان آغاز به بخش اجتناب ناپذیر زندگی مسلمانان مبدل گشت و چنین کارکردی را در دوره های تاریخی بعدی ادامه داد، موضوعی که آثار مستقل اندکی را به خود اختصاص داده است. از این رو، پی بردن به نقش همه جانبه آن به ویژه در حوادث مهمی چون انقلاب اسلامی، بررسی بیشتری را می طلبد. بنابراین همچنان با این سؤال مواجهیم که: مسجد در بسیج سیاسی منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی از چه کارکردهایی برخوردار بوده است؟ احتمالاً قدمت، اعتبار و تناسب مسجد با فرهنگ و اعتقادات اجتماعی، آن را به عنوان سازمان انقلابی مطرح ساخت به گونه ای که در مقایسه با سازمان ها و نهاد های مدنی مدرن، گوی سبقت را از آنان ربود. هدف مقاله ضمن نشان دادن اهمیت بی بدیل مسجد، اشاره بر نهادینگی مسجد در حوادث تاریخی به خصوص در جامعه شیعی است. دسترسی به این هدف تنها در پرتو روشی توصیفی تحلیلی میسر است. تأکید بر ضرورت ایفای نقش مسجد در پاسداشت تحولاتی که خود پدید آورده است از یافته های نوشتار حاضر است.

جمهوری و دموکراسی، دو واژه ای است که از قرن پنجم قبل از میلاد تاکنون به معنای حکومت مردمی به کار رفته و از قرن 16 میلادی بر آن تأکید ویژه و گسترده تری در غرب صورت گرفته است. امام خمینی(ره) نیز برای تبیین نظام حکومتی مورد نظر خود، قبل و بعد از انقلاب، آن دو را به کار برده است. اینکه، جمهوری و دموکراسی در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) از چه معنایی در کمیت و کیفیت برخوردار است، پرسشی است که این مقاله در پی پاسخ به آن است. به نظر می رسد امام خمینی(ره) واژه جمهوری را بیشتر از دموکراسی و به مفهوم نقش تعیین کننده مردم در حکومت با الگوی حکومتی مورد نظر خود یعنی ولایت فقیه نزدیک تر دیده اند. نشان دادن ظرفیت اسلام با مقتضیات زمان و مکان و هویدا کردن سازگاری جمهوری اسلامی (مردم سالاری دینی) با واژه جمهوری و کمتر با دموکراسی از یافته های مقاله حاضر است.

زمانی که دست­فروش تونسی (بوعزیز) مورد ضرب و شتم قرار گرفت و چرخ دستی اش توسط پلیس مصادره شد و او به خودسوزی دست زد، کسی فکر نمی کرد شراره این اعتراض، آتش در دامن آلوده رژیم های فاسد و مستبد عربی بیندازد. این مسئله، سؤالات فراوانی برمی انگیزد، از جمله: آیا خودسوزی بوعزیز تنها عامل شعله­ور شدن قیام های مردمی در کشورهای عربی شمال آفریقا است؟ آیا مبارزات تاریخی مردم علیه استعمار و استبداد در گسترش این خیزش اسلامی مؤثر است؟ نقش رهبران گذشته و فعلی اسلام­گرا در توسعه این قیام ها چیست؟ خیزش های اسلامی مردم عرب­زبان چه روندی را طی کرد و چه نتایجی به باور آورد؟ خطرها و آسیب هایی که حرکت نوین اسلامی را در شمال آفریقا تهدید می کند، چیست؟ این پرسش ها، بخشی از سؤالاتی است که در این باره وجود دارد. مقاله حاضر می کوشد به بخشی از این پرسش ها پاسخ دهد.

مقاله به دنبال پاسخ به این سؤال است که امام خمینی(ره) چگونه مفاهیمی چون آزادی و مشتقات آن را در دستگاه معنایی سنت اسلامی (فکری ـ دینی) واردکرده و با آن مواجه شده است؟ فرضیه مقاله این است که احتمالاً روش بومیسازی مفاهیم مدرن سیاسی امام، مبتنیبر یکسان دیدن مفاهیم مدرن و سنتی در صورت و تغایر آنها در سیرت است. کنکاش های اولیه نیز نشان میدهد روش معظمٌ له در قالب کاربست ابزار اجتهاد و دین، مبتنیبر یکسان پنداشتن مفاهیم مدرن و سنتی در صورت (شباهت در شکل) و مغایر دانستن آن دو، در سیرت است.

جهانى شدن یا جهانی سازی، بسیارى از کشورها را دچار مشکل کرده است؛ زیرا جهانى شدن به مفهوم گسترش اقتصاد، فرهنگ و سیاست امریکایی در پهنه جهان است. از این رو، جهانى شدن با هدف تضعیف حاکمیت و اقتدار کشورها و سرانجام براى از بین بردن واحدها یا کشورهاى کوچک، یا استحاله یا ادغام آن ها در جهان غرب به کار گرفته شده است. البته نمى توان فرصت هایى را که جهانى شدن پدید مى آورد انکار کرد، ولى این فرصت ها در مقابل تهدیدها و مشکل ها، اندک و ناچیزند. به عبارت دیگر، جهانى شدن عبارت است از رقابت بى قید و شرط در سطح جهان که براى کشورهاى غنى، درآمد بیش تر و براى کشورهاى فقیر، فقر بیش تر به همراه مى آورد. از همین رو، فیدل کاسترو، رهبر انقلاب کوبا مى گوید: «جهانى شدن، گرسنگى، مرض و درماندگى را به دنبال دارد» و جیمز گراف اندیشمند غربى بر آن است که جهانى شدن، چهره شیطانى دارد نه انسانى. چهره شیطانی جهانی شدن چه آثار زیان باری بر انقلاب اسلامی و حکومت برآمده از آن یعنی جمهوری اسلامی دارد؟ در انقلاب اسلامی چه رابطه ای میان آسیب پذیری از جهانی شدن و مسئله مهدویت می توان ترسیم نمود؟ گمان نگارنده آن است که رویکرد مهدوی می تواند مانع از آسیب های جهانی شدن بر کشور ایران شود.

حوادث پس از انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری، در چارچوب های نظری متعددی مورد تحلیل قرار گرفته؛ از جمله: تقابل اسلام ناب و التقاطی، تضاد گفتمان جمهوری اسلامی و ایرانی، شکاف بین نسل اولی و نسل های بعدی و منازعه انقلاب رنگی و جنبش اجتماعی. از میان این چارچوب های نظری، هم اینک قالب جنبش های اجتماعی و انقلاب های رنگی بیش از دیگر قالب ها به کار میرود. مسئله آن است که کدامیک از این دو از قابلیت علمی برخوردار است؟ از این رو، هدف این نوشتار، بررسی علمی دو مقوله جنبش اجتماعی و انقلاب رنگی و میزان انطباق آن بر حوادث پس از انتخابات دهم است. روش مناسب برای نیل به این هدف، تجزیه جداگانه دو نظریه جنبش اجتماعی و انقلاب رنگی و مقایسه آن با حوادث انتخاباتی است. یافته مهم این پژوهش آن است که آنچه پس از انتخابات روی داد، نه جنبش اجتماعی است و نه انقلاب رنگی، بلکه انقلاب فرارنگی است.

جدال 150 ساله مفاهیم مدرن سیاسی با مفاهیم سنتی، هنوز پایان نیافته است لذا انسان ایرانی معاصر، در هاج و واج روی­آوری به این(مفاهیم مدرن) یا آن(مفاهیم سنتی) قرار دارد و از این رو، در حل دوگانگی حاکم بر حیات سیاسی- اجتماعی خود درعرصه مفاهیم، ناتوان مانده است. (مسأله) چه باید کرد؟ در نیل به راه حلی در این زمینه، نحوه مواجهه عالمان دینی(سئوال اصلی) و در گام نخست، چگونگی روش بومی سازی عالمانی چون سیدجمال­الدین اسدآبادی را مورد بررسی قرار می­دهد. (سئوال فرعی) البته به نظر می­رسد روش بومی سازی سیدجمال، با استدلال حفظ اصالت، متمرکز بر تحمیل معانی سنتی بر مفاهیم مدرن سیاسی است.(فرضیه) برای پاسخ گویی به بخشی از سئوال اصلی و به منظورجواب دهی به سئوال فرعی و جهت سنجش فرضیه مذکور، ابتدا رهیافت سنتی عرضه می­شود. البته این رهیافت از رهیافت­های رایج در روش شناسی علوم سیاسی نیست اما گمان ما بر این است که تنها رهیافتی است که بیشترین هم پوشانی را با روش بومی سازی مفاهیم مدرن سیاسی در نزد سیدجمال دارد. گام بعدی، استخراج مفاهیم مدرن سیاسی در گفته­ها و نوشته­های سیدجمال و کشف مواجهه وی با این مفاهیم است. آزمایش درستی و نادرستی فرضیه، بخش پایانی مقاله را در برمی­گیرد.