مرتضی حصاری

یکی از ویژگی های مهم ایران در آغاز فرمانروایی ساسانیان اتحاد نزدیک میان دین و دولت برای حفظ یگانگی کشور بود تحکیم پایه های قدرت توسط دین و توسعه دین با کمک نیروی سیاسی و نظامی از ارکان تفکر بنیان گذاران ساسانی می باشد. در آن روزگار دین و رهبری مذهبی در بسیاری از جریانهای سیاسی و فرهنگی و حتی هنری دخالت عمده داشتند. هنرمندان ساسانی با الهام از دانش موبدان زرتشتی و کتاب اوستا که همواره دین و اسطوره در آن ترکیب یافته است در طراحی و نقش پردازی کتیبه ها و نقش برجسته های ساسانی سمبل های اسطوره ای را با تصاویر تاریخی درهم آمیختند و نهایت دقت را در نظرداشتند که ترکیب دین و اسطوره در شکل نماد و نشان در نقش برجسته ها تجلی یابد.این رابطه تنگاتنگ چه از لحاظ هنری و ظاهری و چه از دیدگاه فرهنگی و معنوی تعلق بزرگی به اسطوره های کهن ایرانی دارد. سوالی که در این پژوهش مطرح است این است که؛ ایزد مهر، ایزد وای و ایزد بهرام بخشایندگان فّر ایزدی چگونه در نمادها و نشان های تاق بستان در بخشیدن فّر به شاهنشاه ساسانی تجسم یافته اند؟ نمادهایی مانند هلال ماه، دو فرشته در اهتزاز، روبان های مواج در باد،طرح ها و سمبل های نقش بسته بر لباس شاهنشاه و دو گیاه حجاری شده در پای تاق بزرگ تاق بستان چگونه با ایزد مهر و دیانت میترا و بخشش فّر ایزدی در ارتباطند؟

در تابستان 1397 ه .ش. کاوش باستان شناسی تپه تقی آباد 1 و 2 در شهرستان ورامین انجام شد. این محوطه ها در شمال روستای تقی آباد و در جنوب روستای آجربست از توابع بخش جوادآباد ورامین قرار دارد. یافته های کاوش دربرگیرنده دوره های فرهنگی عصرمفرغ و عصرآهن هستند؛ از جمله یافته های ارزشمند این محوطه، بقایای جانوری بود که جهت شناخت نظام معیشتی ساکنین ادوار مختلف تاریخی آن بسیار حائز اهمیت است. مهم ترین هدف این پژوهش، شناخت نظام اقتصادی معیشتی درمیان جامعه ساکن عصرآهن برپایه مطالعات جانورباستان شناسی در تقی آباد است. پرسش اصلی که در این پژوهش مطرح می شود این است که، چه گونه های جانوری در این محوطه قابل شناسایی است و چگونه بقایای استخوانی جانوران در بازسازی شیوه معیشتی دوره مورد مطالعه، قابل استفاده هستند؟ برروی یافته های استخوانی عصرآهن محوطه تقی آباد (تقی آباد1 و تقی آباد2)، آثار سوختگی و بریدگی برروی برخی از استخوان ها قابل مشاهده است که آثار بریدگی ممکن است بر اثر قصابی شدن به وجود آمده باشند. اساس کار این پژوهش بر پایه مطالعات برروی یافته های جانوری است که در کاوش باستان شناسی از تپه های تقی آباد 1 و 2 به دست آمده اند. یافته های پژوهش نشان دهنده استفاده از گونه های جانوری گوسفند، بز، گاو، غزال، تک سمی (اسب و الاغ)، گوزن، گراز، گوسفند وحشی، پرنده، سگ و روباه در تپه تقی آباد1 و گونه های جانوری گوسفند، بز، گاو، گراز، غزال، تک سمی (اسب و الاغ)، سگ، گوزن و پرندگان در تپه تقی آباد2 هستند. مطالعه نشان داد که دامپروری نقش مهمی را در معیشت مردم این محوطه داشته است.

سفال را شاید بتوان یکی از مهم ترین داده های یافت شده در کاوش های باستان شناسی درراستای کمک به روشن شدن مجهولات هر محوطه باستانی و پاسخ دهی به پرسش ها دانست. این داده بخش مهمی از تعاملات انسانی را در گذشته به نمایش می گذارد. با بررسی این داده، رهیافت های گوناگونی نصیب باستان شناس می شود که پیش شرط آن، هدف دار بودن و درست عمل کردن در گونه شناسی سفال است. با بررسی سفال دوره اشکانی تم مارون در دشت رودان و گسترش انواع آن در خلیج فارس، از یک سو گسترش فرهنگی اشکانیان در جنوب ایران و ازسوی دیگر به واسطه گسترش جغرافیایی آن در جنوب خلیج فارس، دریانوردی اشکانی ها در سواحل شمال و جنوب خلیج فارس اثبات می شود. هدف از انجام این پژوهش، بررسی گونه های سفال اشکانی در جنوب ایران و مستند کردن ارتباطات فرهنگی مابین استقرارگاه های شمال و جنوب خلیج فارس است، سپس ارائه تصویری از دریانوردی در خلیج فارس و گسترش فرهنگی اشکانیان در شبه جزیره عربستان به تصویر کشیده می شود. در این پژوهش گونه های سفالی دوره اشکانی تم مارون برپایه مستندات کاوش باستان شناسی محوطه، بررسی و طبقه بندی خواهند شد. مهم ترین پرسش این پژوهش، شاخصه های سفالی دوره اشکانی تم مارون است، سپس به دنبال این پرسش هستیم که توسعه فرهنگی دوره اشکانی براساس یافته های تم مارون تحت چه عواملی شکل گرفته است؟ این پژوهش به صورت مشخص نشان داد که براساس شیوه ساخت، رنگ بدنه و خمیره، در تل مارون 10گونه سفال اشکانی قابل طبقه بندی است. گونه های مشخص شده با محوطه های سواحل و جزایر شمال خلیج فارس مانند جزیره قشم، منطقه مکران و نیز سواحل جنوبی خلیج فارس هم چون محوطه ملیحا یک حوزه فرهنگی را تشکیل می دهند.

باستان شناسی در دهه های گذشته، پژوهش جوامع مابین عصر صنعتی تا زمان حاضر را به عنوان شاخه ای از دوره تاریخی متأخر را به خود اختصاص داده است. مواد مطالعاتی فرهنگی این شاخه پژوهشی باستان شناسی، در این دوره زمانی منابع نوشتاری بایگانی شده، منابع صوتی و تصویری و شاهدان عینی هستند که در کنار یافته های کاوش های مورد هدف، به شکل مطمئن تری مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند. مطالعات باستان شناسی مدرن که همان عصر صنعتی یا دوره جهانی شدن است، تصویری مناسب از روند فرهنگی فردی و جمعی جامعه مورد مطالعه را مستند می کند. روش باستان شناسی مدرن در چارچوب یک دانش میان رشته ای، از رشته های تاریخ هنر، تاریخ، جامعه شناسی، مردم شناسی، جرم شناسی معاصر در تجزیه و تحلیل یافته های خود یاری می گیرد. در این پژوهش که در چارچوب مطالعات باستان شناسی مدرن و معاصر انجام گرفت، یکی از اردوگاه های آموزشی نازی ها در جنگ جهانی دوم مورد پژوهش باستان شناسی قرار می گیرد. در این اردوگاه، به اُسرا آموزش های اجباری موردنظر نازی ها را آموزش می دادند تا در آینده در مناطق روسی، برنامه های آن ها را اجرا نمایند. کاوش باستان شناسی وُسترا با توجه به مبانی مطالعات باستان شناسی مدرن و برنامه های مشترک دانشگاه برلین، دانشگاه هنر اصفهان و پژهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری انجام پذیرفت. وُسترا در استان برندنبورگ، شهرستان شرق پریگنیتس- روپین و حدود 70 کیلومتری شمال شهر برلین قرار دارد. اساس یافته های این پژوهش برپایه مطالعات میدانی قرار گرفته است و جهت نتیجه گیری مطمئن از منابع مکتوب و اسناد طبقه بندی شده در دوره مورد مطالعه استفاده شده است. و مشخص شد که این اردوگاه جهت آموزش خرابکاری به اُسرای مسلمان تاتار در سرزمین های اتحاد جماهیر شوروی بنا شده است.

دشت ورامین-پیشوا، از دشت های جنوب شرقی استان تهران و از مهم ترین نواحی فرهنگی مرکز فلات ایران در ادوار مختلف تاریخی به شمار می آید. تپه تقی آباد (تپه درازه) با دو برجستگی غربی و شرقی مرتفع و متشکل از لایه های مختلف غنی عصر آهن و مفرغ، در این دشت قرار دارد؛ این محوطه در سال 1397 مورد مطالعه و کنکاش باستان شناختی قرار گرفته است. در این مطالعه، مشخص گردید که این محوطه، دارای نهشته های مختلفی (معماری، سفال، استخوان و...) از عصر آهن 2 و 1 در لایه های فوقانی، و آثاری از مفرغ متأخر در لایه های تحتانی، هم افق با سنت های فرهنگی رایج در فلات است. این پژوهش با هدف تحلیل یافته های یاد شده و تطبیق آن با یافته های سایر محوطه های دشت ورامین و دیگر محوطه های شاخص همجوار انجام یافته است. پرسش های این پژوهش چنین طرح می شود؛ براساس یافته های باستان شناختی، تحولات فرهنگی تپه تقی آباد دربردارنده چه نوع سنت های فرهنگی عصر آهن است؟ برهمکنش ها و تأثیر و تأثرات منطقه ای و فرامنطقه ای فرهنگ های رایج عصر آهن دشت ورامین، به واسطه یافته های تقی آباد در نوع سفال و معماری، چگونه است؟ برهمین اساس، عصر آهن 2 و 1 دشت ورامین و خاصّه تپه تقی آباد، تاحدودی نشان دهنده کنش های منطقه ای در دشت ورامین، و قرابت و همگرایی فرامنطقه ای فرهنگی با محوطه های همجوار است؛ بنابراین، می توان چنین پنداشت که محوطه های عصر آهن دشت ورامین-پیشوا، بالأخص تپه تقی آباد، محصول و برآیند یک جامعه پیشرفته با شاخصه های جوامع پیچیده شهری و تطوریافته فرهنگ های پیشین با تأسّی فرهنگی از کُنش های هم افق همجوار در شاخصه هایی به مانند معماری و سفال بوده است. پژوهش پیشِ رو از نظر ساختاری، جزو تحقیقات بنیادی با رویکرد تطبیقی-تحلیلی است؛ روش یافته اندوزی، بهره برداری از یافته های یک فصل کاوش باستان شناختی مبتنی بر تحلیل های تاریخی است. نتایج مطالعه استقرارهای دشت ورامین از بررسی های باستان شناختی آن و ارزیابی جوامع عصر آهن دشت ورامین براساس کاوش تپه تقی آباد، این ناحیه و محوطه را به عنوان منطقه و شاخصه ای مهم در مطالعات مراحل فرهنگ های عصر آهن مرکز فلات ایران قرار داده است.

در امپراطوری عظیم و یکپارچه ساسانی دین و رهبری مذهبی در بسیاری از جریانات سیاسی و فرهنگی و حتی هنری دخالت عمده ای داشتند. هنرمندان ساسانی با الهام از دانش موبدان زرتشتی و کتاب اوستا که همواره دین و اسطوره در آن ترکیب یافته است در طراحی و نقش پردازی کتیبه ها و نقش برجسته های ساسانی، سمبل های اسطوره ای را با تصاویر تاریخی در هم آمیخته اند و نهایت دقت را در نظر داشتند که ترکیب دین و اسطوره در شکل نماد و نشان در روایت های تاریخی تجلی یابد. این ارتباط تنگاتنک چه از لحاظ هنری و ظاهری و چه از دیدگاه فرهنگی و معنوی تعلق بزرگی به اسطورهای کهن ایرانی دارد. سوالی که این پژوهش به دنبال پاسخ دادن به آن می باشد این است که نقش هلال ماه، دو فرشته و دوگیاه حجاری شده در تاق بزرگ تاق بستان جنبه تزئینی داشته است یا داستان و روایتی را در دل خود بیان می-کند؟ در این پژوهش بر اساس رویکرد تحلیلی و توصیفی؛ تزئینات و نماد و نشانهای حجاری تاق بستان کرمانشاه در قالب اندیشه های دینی و اسطوره ای مورد بررسی و مطالعه قرارمی گیرد. و به این نتیجه می-رسد که هنر ساسانی تاق بستان در قالب نماد و نشانهای نقش بسته بر تاق بزرگ تجلی و بازتاب اسطوره-های آفرینش در باورهای دینی ایران باستان است.

در مطالعه چگونگی چیدمان استقرارها در یک منطقه، نقش محیط و بسترهای آن در یک چشم انداز جغرافیایی مورد توجه است. در مدل استقرار، بیشترین توجه به جغرافیای طبیعی و ارتباط انسان ها با مکان یابی و زندگی در منطقه جغرافیایی معطوف شده است. در این پژوهش از منابع باستان شناسی و جغرافیایی برای تحلیل الگوی استقرار جوامع باکون زاگرس مرتفع استفاده خواهد شد. بنابراین پرسش های پژوهش عبارتنداز: کدام عوامل بر ماهیت و نوع الگوهای مکان گزینی در محوطه های باکون زاگرس مرتفع مؤثر بوده اند؟ تأثیر این عوامل برروی تعداد محوطه ها چگونه است؟بر این اساس ابتدا با توجه به ماهیت کاربردی موضوع و مؤلفه های مورد بررسی روش پژوهش، نگارندگان بعد از طراحی نظری موضوع که شامل بررسی مبانی نظری و بازدید از محوطه ها بود، به مطالعه اسناد و مدارک حاصل از بررسی ها و کاوش های باستان شناختی خواهند پرداخت. درمجموع در این محدوده، 106 محوطه مربوط به دوره باکون شناسایی شد. از متغیرهای مهم و اساسی در ارزیابی و مطالعه استقرارها چندین متغیر مانند ارتفاع از سطح دریا، دوری یا نزدیکی محوطه ها به مسیرهای ارتباطی و منابع آبی، امکان دسترسی به زمین های زراعی، نوع پوشش گیاهی، شیب و جهت شیب به عنوان متغیرهای مستقل و مساحت محوطه های دوره باکون به عنوان متغیرهای مستقل و مساحت محوطه های دوره باکون به عنوان متغیر وابسته درنظر گرفته شده است. در ضریب همبستگی، رابطه متغیرها بین 1+ تا 1- است؛ هرچه رابطه متغیرها به 1+ نزدیک تر باشد نشان از همبستگی بالا، و هرچه به صفر نزدیک تر شود، همبستگی کمتر است و اگر منفی باشد، نتیجه آن برعکس است. نتایج نشان می دهد فاصله محوطه ها تا منابع آب، جاده ها و نوع کاربری اراضی بیش از سایر عوامل با پراکنش محوطه های باستانی در منطقه زاگرس مرتفع تأثیر گذاشته اند.

ایران به لحاظ دارا بودن حوزه های مختلف جغرافیایی، دربرگیرنده جوامعی با نظام های فرهنگی-تاریخی متفاوت است .بر پایه چارچوب های نظری و مدارک زبان شناسی- باستان شناسی به دست آمده از محوطه هایی با حوزه های فرهنگی مختلف ایران، می توان گونه های معماری ایران باستان را بازسازی کرد. مقطع زمانی این پژوهش دوره شهرنشینی، که تطور و یا به نوعی تغییر نوع زندگی از روستا به شهر است، مورد بررسی قرار می گردد. در این بررسی این بخش ها، به عنوان یکی از شاخصه های معماری این دوره شناخته می شوند و شامل فضاهای دیوانی، آئینی، صنعتی و تجاری هستند.. یکی از این منابع که می توان از آن برای این پژوهش استفاده کرد، مهرها و نقوش مهری به دست آمده از فعالیت های باستان شناسی است. در این پژوهش سعی خواهد شد با روش توصیفی-تحلیلی و داده هایی که صرفاً مهر و اثرات مهری هستند و به صورت کتابخانه ای و در اندک موارد به صورت مستقیم به آن ها دسترسی داشتیم استفاده کرده، به پرسش های مطرح شده، پاسخ دهیم. این پرسش ها شامل، مشخص شدن کاربری برخی از سازه های معماری این دوره شامل معابد، قصر، انبار و سیلو، و احتمالاً آغل و طویله. تفاوت فضاهای آئینی و درباری. و گذری به این مورد که تمامی اثرات مهری مربوط به معماری انبار و ذخیره غذایی در خوزستان به دست آمده و چرایی این موضوع.

محور این پژوهش قطعه سفالی است که در طی بررسی باستان شناسانه در معین آباد پیشوا به دست آمده که متعلق به دوره نوسنگی جدید است، بر روی این سفال نقش انسانی به تصویر کشیده شده که چنین نقشی در دیگر نقاط هم زمان خود در شرق باستان تاکنون گزارش نشده و بی نظیر است. این سفال از نقطه نظر کیفیت نقش مایه، بسیار قابل ملاحظه است، لذا مشخص کردن هویت این نقش از نظر مفهومی دارای اهمیت ویژه ای است. شباهت کلی این نقش، با دیگر نقوش به دست آمده نسبتاً هم زمان در شرق باستان در کنار تفاوت های آن ها، ار نکات مهمی است که اهمیت مطالعه هرچه دقیق تر این گونه آثار را طلب می کند. هدف اصلی این پژوهش، معرفی، بررسی این نقش و مقایسه تطبیقی با دیگر یافته های نسبتاً هم زمان است. این داده به شیوه میدانی، یافت شده و با روش داده افزایی کتابخانه ای سعی شده که این نقش مایه را تحلیل کند و براساس نتایج به دست آمده مشخص شد که نشانه ها تحت تأثیر فرهنگ ها، معانی متفاوتی به خود می گیرند. برای کشف حقیقت و نیت مندی هنرمند پیش ازتاریخ، گزینه های خاصی را باید در نظر داشت از جمله ابعاد مکانی و زمانی منطقه ای که موردنظر از آنجا پدیدار شده، بستر محل کشف شئ و در کنار آن ها رابطه شئ با محیط زیست و سازندگان آن نیز بایستی کاملاً مورد توجه قرارگیرد.

محوطه سفالین در شمال شهر پیشوا و شرق دشت ری (دشت ورامین- پیشوا) قرار دارد. این محوطه به دلیل وجود مواد فرهنگی و استقراری از دوره آغاز نگارش به مانند گل نوشته، مهر و اثر مهر در مرکز فلات ایران بیشتر توجه را به خود معطوف داشته است. در همین راستا این پژوهش به منظور شناخت و مطالعه میکروسکپی و شیمیایی حداقل بخشی از گل نوشته های آغاز ایلامی، انجام گردید. مهم ترین پرسش در این پژوهش دست یابی به ارائه پاسخ در جهت ارتباط بین نمونه های گل نوشته و قلم نگارشی به دست آمده از تپه سفالین از طریق آزمایش ها شیمیایی و ساختار شناسی بر روی دو نمونه گل نوشته و یک قلم فلزی از آثار این محوطه است. در این پژوهش چگونگی ارتباط نمونه گل نوشته با نمونه قلم یافت شده از طریق آزمایش ها شیمیایی جهت شناسایی عنصری رسوبات سطحی انجام گردید. بر این اساس عناصر شیمیایی رسوبات سطحی قلم توسط میکروسکوپ الکترونی موردبررسی قرار گرفتند و رد یابی شباهت های ژئوشیمیایی بین عناصر اصلی و عناصر کمیاب موجود در قلم و کتیبه مورد تحلیل قرار گرفت. همچنین تصاویر مطالعات سطحی توسط اسکن میکروسکوپ روبشی اتمی (AFM)، برخی از ساختارهای مربوط به وجود حکاکی بر روی کتیبه با قلم را آشکار نموده است. با استفاده از میکروسکوپ روبشی اتمی ویژگی های سطح اشیاء را موردبررسی و کنترل قرار داده می شود. این وسیله با توجه به کنترل جابجایی بسیار حساس نمونه و توسط سوزن بسیار نازک کندیلور امکان اندازه گیری توپوگرافی سطح و همچنین میزان اصطکاک با دقت کمتر از یک نانومتر از ارتفاع و چند نانومتر در موقعیت جانبی را فراهم می کنند. میکروسکوپ روبشی اتمی (AFM)، یکی از معدود روش هایی است که با استفاده از آن می توان به میزان زبری با استفاده از خصوصیت اصطکاک مواد پی برد. مقایسه داده های میکروسکوپ روبشی اتمی می تواند به عنوان ابزار برای توصیف سطح در مطالعات خصوصیات سطح و اصالت شناسی مواد تاریخی بسیار مورداستفاده قرار گیرد.

دوره فرهنگی بانِش در جنوب ایران، یک مرحله کلیدی در افزایش پیچیدگی های اجتماعی- اقتصادی در نیمه دوم هزاره چهارم پ.م به شمار می آید. تولید و توزیع تخصصیِ محصولاتِ صنعتی و غذایی در کنار تغییر الگوهای استقراری و راهبرد های زیستی نشان دهنده یک تطور فراگیر منطقه ای است که نظام متفاوتی را در جامعه بانشی حوضه رودخانه کر برقرار می سازد. در این میان برخی شواهد باستان شناختی، مختصات جامعه ای متخصص درزمینه تولید و توزیع محصولات دامی را در کنار جوامع تولیدکننده کشاورز/ صنعتگر این حوضه ترسیم می نماید که موجودیت آن به عنوان یک پدیده نوین، متأثر از پیچیدگی اقتصادی در بازه زمانی و مکانی مذکور است. پژوهش حاضر شکل گیری و توسعه دام پروری تمام وقت را در پیکربندی نظام اقتصادی-اجتماعی این دوره ترسیم و با بهره گیری از رویکرد حد وسط و با قیاسی تاریخی- مردم شناختی توضیحی برای چگونگی تطور راهبرد های تولیدی و شکل گیری بستر های مبادله محصولات دامی ارائه می نماید.

در کاوش های باستان شناسی به داده هایی برخورد می شود که به صورت کاملاً آگاهانه و با قصد خاصی تغییرشکل داده و مورد استفاده قرار گرفته اند، یکی از این موارد پیکرک های نمادین هستند. پیکرک ها از رایج ترین یافته های باستان شناسی هستند که وجود شمار فراوان آن ها نشان از بهره گیری از آن ها در تمام جوانب زندگی شامل مسائل اقتصادی، اجتماعی و ادراکات می گردد. پیکرک سازی جهش بزرگ فرهنگی بود که در پارینه سنگی جدید رخ داد و نشان دهنده یک فرایند پیچیده اجتماعی بود. این گونه داده ها را نماد اسطوره یا قربانی همچنین الهه باروری یا ایزدبانو و تمثال های مذهبی و تعدادی نیز مجسمه تزیینی و بازیچه نامیده اند. تقریباً در تمامی پیکرک های مادینه نقطه مشترک برهنگی آن هاست و تأکید بر بزرگی سینه و شکم و مهم تر از همه تأکید بر باردار بودن و زایمان دارد. پیکرک های گلی معمولاً خرد شده و دور انداخته شده اند و تعداد اندکی از پیکرک های مادینه گلی یا سنگی و... هستند که شکسته و دورریز نشده اند. دراین تحقیق سعی خواهد شد با استفاده از مدارک باستان شناختی و مردم شناسی، کاربری تعدادی از این گونه پیکرک ها را تبیین نماییم و معتقدیم که این پیکرک ها در نقاط مختلف جهان با فرهنگ های متفاوت به دست آمده اند و باید معنا و کاربرد آن ها را در متن جامعه، باستان شناسی، اسطوره و مردم شناسی مبدأ آن داده مطالعه نمود و بدون شک این پیکرک ها نقش بسیار مهمی در آیین جامعه آن روز ایفا می نمودند؛ تفسیرهای مختلف نیز شاید بدین دلیل است که کاربری پیکرک ها را نیافته و مشکل اساسی در شناسایی کاربری این گونه داده ها عدم شناخت تمامی مسائل عقیدتی است که در فرهنگ مادی و وسایل به جای مانده، نمود نیافته اند، همچنین یک تفسیر را نباید به تمامی داده های هم شکل تعمیم داد، چون کاربری آن ها متفاوت است و در انتها با ارائه نمونه های مردم شناسی امتداد عقاید پیش از تاریخی را تا عصر حاضر مشاهده نمود.

دوره فرهنگی آغازایلامی به دلیل ورود فلات ایران به مرحله ای دیگر از دوره شهرنشینی و داشتن گل نوشته هایی که معرف شروع نوشتار در این سرزمین است، یک مرحله مهم در آغاز تاریخی ایران محسوب می شود. پس از آن، دوره ایلام به دلیل ایجاد اولین حکومت های سلسله ای سرزمین ایران بسیار موردتوجه است. توالی آغازایلامی تا شروع دوره ایلام قدیم برمبنای نوشتار آغازایلامی و ایلامی، خطی دارای شبهاتی است و برمبنای برخی اطلاعات و داده ها ازجمله نوشتار آغازایلامی، توقف یک باره دوره آغازایلامی مدنظر قرار گرفته و سیر تحول آن تا دوره ایلام قدیم با علامت سؤال مطرح می شود، اما توالی یادشده در متون بین النهرین (شبه میخی و میخی دوره های اوروک، جمدت نصر، سلسله های اولیه تا دوره اکد و حتی بعد از آن) قابل پی گیری و بررسی است. پژوهش انجام گرفته با هدف بررسی نام ایلام، سرزمین و ایالات آن در بازه زمانی پس از آغازایلامی تا ایلام قدیم در متون بین النهرینی انجام گرفت و مهم ترین پرسش این پژوهش پاسخ به شناخت چگونگی توالی دوره آغازایلامی تا ایلام قدیم برمبنای متون بین النهرینی در این فاصله زمانی است. پی جویی های انجام گرفته درکنار یافته های باستان شناسی، وجود نام ایلام و ایالات ایلامی را در هزاره سوم قبل ازمیلاد در متون زبان شناسی بین النهرینی به دست آمده از این برهه زمانی، تأیید می نماید. پژوهش حاضر دارای نظام کیفی و راهبردی است و براساس هدف های بنیادی صورت گرفته و ازنظر روش، توصیفی است. روش یافته اندوزی به شیوه کتابخانه ای انجام شده و تمامی آن ها از منابع معتبر استخراج شده اند. اساس تحلیل بیشتر متکی بر اطلاعات و یافته های کتابخانه ای است.

دشت ورامین بر سر راه خراسان بزرگ و نقطه تلاقی بین شرق و غرب ایران در شمال مرکز فلات ایران قرار دارد. این دشت به واسطه قرار گرفتن در جنوب کوه های البرز و ته نشین شدن خاک آبرفتی رودخانه هایی که از البرز به سوی کویر مرکزی جاری هستند، حاصل خیز بوده و محل تجمع جوامع انسانی است که شواهد آن از پارینه سنگی میانه تاکنون به دست آمده است. این دشت با متوسط بارندگی کم، به خاطر ورود آب های جاری در گذشته که در حال حاضر با احداث دو سد بر سر راه رودخانه های ورامین، مقدار اندکی از این آب رودخانه ها به ورامین می رسد کشاورزی و دامپروری پررونقی داشته که هنوز هم نشانه های آن قابل مشاهده است. محوطه زواره ور نیز از جمله استقرارگاه هایی است که در حاشیه رودخانه ای که به احتمال زیاد دائمی بوده قرار داشته که در حال حاضر اثری از آن قابل مشاهده نیست. این محوطه از معدود استقرارگاه هایی است که سفال آغازنگارش از آن در دشت ورامین به دست آمده است و محوطه کلیدی در شرق دشت ری و شمال قم محسوب می شود. هدف از این پژوهش معرفی و توصیف کلی این محوطه و شناسایی و گونه شناسی شواهد سفالی این محوطه و مطالعه تطبیقی آن در افق فرهنگی شوش II، بانش و آغازایلامی است. پرسش هایی که در این پژوهش مطرح می شود به طورکلی درباره تغییرات سفالی این محوطه است و این که چه تعاملاتی با استقرارگاه های نزدیک به خود داشته است؟ اساس تحلیل ها بیشتر متکی بر اطلاعات و یافته های درونی و داده های میدانی است و نتایج آن نیز شامل گونه شناسی کامل سفال آغازنگارش این محوطه و مستند کردن مرکز استقراری دیگری از دوره شهرنشینی (آغازنگارش) براساس شواهد سفال این دوره است.

شمال اندیمشک، نقطه تلاقی مابین زاگرس مرکزی و خوزستان است و به لحاظ موقعیت جغرافیایی و زیست محیطی، با بارش نسبتاً متوسط مانند لرستان، و دمای معتدل بدون سرمای لرستان، و بدون گرمای سوزان تابستان خوزستان است و می توان آن را یکی از مهم ترین نواحی در تحولات فرهنگی پیش ازتاریخ و آغاز تاریخی ایران محسوب نمود. بَردپَنیر از محوطه های متعلق به آغاز نگارش در این منطقه است که در نزدیکی سد بالا رود واقع شده است. در این محوطه با یافته هایی مواجه هستیم که زمان استقرار آن را هم اُفق با شوش 2 در ایران و اوروک در بین النهرین معرفی می کند و به نظر می رسد در این زمان با شبکه هایی از جوامع روبه روییم که در زاگرس مرکزی و خوزستان تا جنوب شرق ترکیه، شمال سوریه و تمامی بین النهرین ساکن بوده اند. مقاله حاضر، حاصل بررسی های سال 1390 ه .ش. نگارندگان در بردپنیر است، که هدف اصلی آن توصیف و ارزیابی یافته های متعلق به دوره فرهنگی شوش 2 این محوطه می باشد. مهم ترین رویکرد این مقاله نیز دست یافتن به پاسخی است در خصوص این که چگونه یافته های جمع آوری شده از این تپه می تواند فرهنگ شوش 2 را در دروازه ورودی به بخش کوهستانی قلمرو ایلام باستان تفسیر نماید؟ و با توجه به سلسله مراتب استقرارگاهی، در چه وضعیتی قرار داشته؟ و چه رابطه ای با مرکز بزرگ تر و مراکز کوچک تر خود داشته است؟

مجموعه پیکرک های مورد مطالعه در این پژوهش مبتنی بر یک پیکرک از یافته های کاوش فصل سوم تم مارون و 4 پیکرک موجود در مخزن موزه بندر عباس که از بشاگرد(محلی بشگرد)، شهرستان جاسک، شمال شرقی استان هرمزگان در جنوب شرق ایران است، می باشد. این مجموعه نو یافته در نوع خود جدید و تا کنون از ایران چنین نمونه هایی که معرف فرهنگ بلوچستان است، گزارش نشده است. پیکرک های مورد مطالعه نشان از ساخت آثار حجمی گلی آرایش شده انسانی است که از نظر ویژگی های بصری و زیبا شناسی می توان کارکرد آیینی- اجتماعی برای آنها پیشنهاد نمود. در این پژوهش با طرح پرسش های مختلف برآن است گسترش و ریشه احتمالی فرهنگ بلوچستان و سند به ویژه هنر پیکرک سازی را در حوزه فرهنگی جنوب شرق ایران به ویژه در استان هرمزگان مشخص نماید. از اینرو مهمترین اهداف این پژوهش شناخت ریشه جایگاه هنر پیکره سازی ، کاربرد، مقایسه و گسترش آن در حوره فرهنگی بلوچستان است. مهمترین پرسش این پژوهش چگونگی شناخت هنرپیکرک سازی و گسترش این هنر در حوزه فرهنگی بلوچستان و فرهنگ و تمدن سند، ;کاربرد و تاریخ گذاری براساس این مجموعه چیست؟. در این پژوهش با روش تحقیق توصیفی-تحلیلی مجموعه مورد بررسی قرار می گردد .

دشت میان کوهی گاورود با ۹۸۵ کیلومتر مربع مساحت در قسمت شرقی زاگرس مرکزی در شمال شهرستان سنقر به لحاظ دارا بودن شرایط زیست محیطی مناسب استقرارهای زیادی در دوران روستانشینی (مس سنگی) را در خود جای داده است. ارتباط فرهنگی این دشت همواره با حضور گونه های سفالی منطقه ای (گودین)، سه گابی و دالمایی آشکار و همچنین، تکامل و هم زمانی فرهنگ های مس سنگی این منطقه با زاگرس مرکزی با توجه به میان کوهی بودن این دشت نمایان است. در این پژوهش، به تحلیل عوامل زیست محیطی مرتبط با الگوی استقراری پرداخته شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که انتخاب محل استقرار در دشت گاورود تابع شرایط مناسب زیست محیطی، آب وهوایی و قابلیت زمین بوده است. بر این اساس، می توان دریافت که تراکم زیاد منابع آبی نظیر چشمه ها و سراب ها در دره های میان کوهی در گستره گاورود و پراکندگی آن ها، شرایط مساعدی را برای شکل گیری جوامع مس سنگی فراهم آورده است. همچنین، به نظر می رسد، نفوذ فرهنگ فرامنطقه ای دالما توانایی این دشت را در تأمین مایحتاج زندگی و وارد عرصه ارتباطات فرامنطقه ای می کند.